263
جستارهایی در مدرسه کلامی بغداد

حال مشرکان را حکایت نموده که آنها از پیامبرش درخواست کردند که به آسمان بالا رود و پاره‏ای از آن را بر سرشان بیندازد، یا آنکه کتابی برایشان فرو آورد تا قرائت کنند و کارهای دیگری که در آیات شریفه قرآن به آنها اشاره شده است؛ اما آن حضرت چنان نکرد. مشرکان از پیامبر خدا صلی الله علیه و آله درخواست کردند که قصی بن کلاب۱ را زنده کند. یا آنکه کوه‏های تهامه را از ایشان دور گرداند. اما رسول خدا هیچ‌یک از خواسته‏های آنان را اجابت نکرد؛ اگرچه در مواقعی دیگر معجزاتی برای آنان اقامه فرمود.۲

۳.امام‌شناسی

ابن قبه از متکلمانی است که شهرت او تنها در بحث امامت است؛ هم از این روست که متکلمان امامیه در مدرسه بغداد، مانند شیخ مفید، سید مرتضی و شیخ طوسی، تقریباً تمام مباحثی که از ابن قبه نقل کرده‏اند، در بحث امامت است. ابن قبه نگاه خاصی به بحث امامت دارد. او در تبیین این مسئله بسیار دقیق و منطقی حرکت کرده است. شکل و قالبی عقلی که ابن قبه در این بحث طراحی کرده، تقریباً الگوی متکلمان بعدی است. البته احتمالاً او پیرو هشام بن حکم باشد؛ زیرا دیدگاه‌های ابن قبه در این باره بسیار شبیه نظریات و اندیشه‏های هشام است که خود جای بحث دیگری دارد.

درباره جایگاه امامت باید گفت که ابن قبه از متکلمانی است که امامت را از فروع می‏داند.۳ با این حال، ظاهراً منکر آن را به کفر و الحاد متهم می‏کند.۴ وی اندیشه امامت شیعی را ادامه امر رسالت پیامبر می‏داند و همان جایگاه پیامبر صلی الله علیه و آله در تبیین و تفسیر وحی را برای امام ثابت می‏داند.۵ این مبنا روح حاکم بر مباحث امامت در دیدگاه ابن قبه است که در این بخش محور بحث قرار می‌گیرد.

ابن قبه در تبیین جایگاه امام از منظر امامیه، امام را ولی خدا،۶ حجت الهی۷ در دین۸ بر تمام جن و انس۹ و به‏طور کلی بر تمام خلائق۱۰ معرفی می‏کند. او معتقد است با بودن امام، حجت خدا بر

1.. قصی بن کلاب از اجداد پیامبر بوده است. أبوالقاسم محمد بن عبداﷲ بن عبدالمطلب بن هاشم بن عبد مناف بن قصی بن کلاب. دربارۀ او ر.ک: ابن سعد، الطبقات الکبری، ج ۱، ص۶۶.

2.. ابن قبه، المسالة المفردة فی الامامه، ص ۶۳.

3.. همو، نقض الاشهاد، ص ۱۰۸.

4.. ر.ک: همو، النقض علی ابی الحسن علی بن احمد بن بشار، ص۶۰.

5.. همو، الانصاف، ص۱۳۴.

6.. ر.ک: همو، النقض علی ابی الحسن علی بن احمد بن بشار، ص۵۶.

7.. همان، ص ۵۴، ۵۷ و ۵۸؛ همو، نقض الاشهاد، ص۹۴ و ۹۵.

8.. همو، نقض الاشهاد، ص ۱۲۵.

9.. همو، النقض علی ابی الحسن علی بن احمد بن بشار، ص ۵۶.

10.. همان، ص ۵۹.


جستارهایی در مدرسه کلامی بغداد
262

در بحث معجزه ابن قبه با دلیل و برهان خواندن معجزه بر نبوت،۱ معتقد است معجزه امری است که یکی از لوازم و ضروریات آن، اصلحیت است. به بیان او اظهار معجزه اگر اصلح نباشد، چه‌بسا موجب کفر دیگران گردد و معجزه‌آورنده به سحر و شعبده متهم شود.۲ بر این اساس، می‏گوید: انبیا در مواقع خاص معجزه می‏کردند و هر روز و هر ساعتی و برای هر کسی که تصمیم بر ایمان داشت، اظهار معجزه نمی‏کردند؛ بلکه هر زمان آن را صلاح می‏دانستند و در شرایطی خاص، معجزه صورت می‏پذیرفت.۳ ابن قبه وجود این شرط را زمینه دستور معجزه از طرف خداوند متعال برای معجزه‌آورنده بیان می‏کند.۴

از مباحث مربوط به معجزه این بحث است که آیا آورنده آن هر گاه اراده کرد و زمینه فراهم بود می‏تواند معجزه اظهار کند؟ یا اینکه اظهار معجزه فقط به دستور و اجازه خداوند متعال است و معجزه‌آورنده در این مورد هیچ‌گونه نقشی ندارد؟ ابن قبه بر این باور است که اظهار معجزه حَسَب دستور خاص خداوند است و هر گاه اراده الهی به آن تعلق گیرد، معجزه‌آورنده توانایی اظهار معجزه را خواهد داشت.۵

در بحث معجزه پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله ابن قبه با اشاره به قرآن و نفی تحریف از آن۶ و تأیید بر معاجز رسول خدا صلی الله علیه و آله۷ یادآور می‏شود که صحت معجزات ایشان، تنها با نقل اخبار صحیح مسلمانان اثبات‌پذیر است؛ ولی قرآن برای اثبات معجزه بودنش به نقل ایشان نیازی ندارد و دلیل معجزه بودن آن خودش است.۸ ضمن اینکه وی به تحریف نشدن قرآن معتقد است.۹

ابن قبه شرط اصلحیت را برای اعجاز رسول خدا صلی الله علیه و آله لازم می‏داند۱۰ و اظهار معجزه ایشان را نیز بنابر دستور خداوند متعال و اراده او می‏شمرد.۱۱ وی بر پایه همین دو اصل می‏گوید: خدای تعالی

1.. ابن قبه، المسالة المفردة فی الامامه، ص ۶۲.

2.. همان.

3.. همان، ص ۶۳.

4.. همان، ص ۶۲.

5.. همان.

6.. سید مرتضی، الطرابلسیات الاولی، ص۲۰۷.

7.. ابن قبه، المسالة المفردة فی الامامه، ص ۶۳.

8.. همان، ص ۶۱.

9.. سید مرتضی، جوابات المسائل الطرابلسیات، ص۲۰۷.

10.. ابن قبه، المسالة المفردة فی الامامه، ص ۶۲.

11.. همان، ص ۶۱.

  • نام منبع :
    جستارهایی در مدرسه کلامی بغداد
    سایر پدیدآورندگان :
    جمعی از پژوهشگران، زیر نظر محمدتقی سبحانی
    تعداد جلد :
    1
    ناشر :
    انتشارات دارالحدیث
    محل نشر :
    قم
    تاریخ انتشار :
    1395
    نوبت چاپ :
    اول
تعداد بازدید : 39278
صفحه از 657
پرینت  ارسال به