255
جستارهایی در مدرسه کلامی بغداد

فی الامامه متن مهمی از نظریات تاریخی ابن قبه درباره سقیفه و حوادث تاریخی این جریان اثرگذار در تاریخ اسلام را مورد توجه قرار داده۱ که به آن اشاره می‏شود. سید در الطرابلسیات الاولی نظریات ابن قبه را درباره نص جلی و تحریف گزارش کرده است.۲ احتمالاً این اندیشه‏ها هم برگرفته از کتاب الانصاف ابن قبه باشد. سید مرتضی همچنین در یکی از جلسات علمی خود با شیخ مفید دیدگاه‌های ابن قبه را محور بحث قرار می‌دهد و وی را می‌ستاید. او در کتاب الفصول المختاره شیوه استدلال ابن قبه در بیان حدیث غدیر را در مناظره با یکی از بزرگان معتزله بیان می‏کند.۳ همچنین باید گفت که اهمیت دادن سید مرتضی به مباحث ابن قبه در تبیین، تفسیر و استدلالات حدیث غدیر بر اثبات امامت در الشافی فی الامامه نیز درخور توجه است.۴ هم‌چنان که نظریات ابن قبه را در مورد غیبت امام دوازدهم علیه السلام و ادله آن می‌توان در گفتار پایانی کتاب تنزیه الانبیاء نیز رهگیری کرد.۵ افزون بر اینکه سید مرتضی، مانند ابن قبه، معتقد به امکان معجزه برای غیر نبی۶ و اظهار معجزه به دست امام غایب هنگام ظهور و همچنین رؤیت امام در ایام غیبت۷ توجه دارد.۸ او همانند ابن قبه معتقد است برای تعیین امام هیچ راهی جز نص وجود ندارد؛ چرا که وقتی پذیرفته شد امام باید معصوم باشد و عصمت نیز مقامی نیست که در ظاهر افراد مشخص باشد، تعیین نص بر خداوند از طریق پیامبرش واجب است و برای شناخت امام معصوم چاره‏ای جز رجوع به نص الهی وجود ندارد؛۹ به‌غیر از آنکه وی در موضوعِ جایگاه امام،۱۰ دلالت عقل بر وجوب نص۱۱ و کارکرد و چگونگی آن۱۲ و همچنین امکان اظهار معجزه امام را به‌مانند ابن قبه به بحث می‌گذارد.۱۳

1.. همان، ص۱۲۶

2.. همو، الطرابلسیات الاولی، ص ۲۰۵-۲۰۷.

3.. همو، الفصول المختاره، ص۲۲.

4.. همو، الشافی، ‏ج۲، ص۲۶۹.

5.. همو، تنزیه الانبیاء، ص ۲۲۵ و ۲۲۷.

6.. همو، الذخیره، ص۳۳۲ و ۴۲۹؛ همچنین ر.ک: همو، رسائل شریف مرتضی، ج ۱، ص۲۸۲.

7.. همان، ص ۴۲۳.

8.. همان، ص ۴۱۸.

9.. همان، ص ۴۳۲.

10.. همان، ص ۴۳، ۴۱۰ و ۴۲۹.

11.. همو، الشافی، ج۲، ص۷.

12.. همو، الذخیره، ص ۴۳۵.


جستارهایی در مدرسه کلامی بغداد
254

درباره جریان غدیر، مطالبی همانند آنچه شیخ صدوق در بحث حدیث غدیر۱ معانی‏الاخبار طرح نموده، بیان کرده است. سید مرتضی در الشافی فی الامامه،۲ در نقدیه خود بر همین قسمت از المغنی، تصریح می‌کند که مطالب قاضی برگرفته از کتاب الانصاف ابن قبه است. بر این اساس باید گفت که شیخ صدوق از الانصاف در معانی‏الاخبار نیز استفاده کرده است.

۲.جایگاه ابن قبه نزد متکلمان امامیه در بغداد

بعد از شیخ صدوق باید از شیخ مفید (م ۴۱۳ق) نام برد که آثار و آرای ابن قبه را مدار توجه قرار داده است. شیخ مفید در الرسالة الاولی فی الغیبه۳ و الرسالة الثانیة فی الغیبه۴ درباره غیبت و مباحثی چون عدم اخلال غیبت به حجیت امام، بررسی راویان روایات غیبت و علت قبول آنان، تواتر این گونه از اخبار و همچنین امکان اظهار معجزه امام غایب هنگام ظهور برای اثبات امامت به‌مانند آرای ابن قبه مباحثی ایراد کرده است.۵ در باب حجیت نداشتن اخبار آحاد و اخذ اخبار مجمع‌علیه نیز، شیخ مفید همان راهی را پیموده که قبل از او ابن قبه آن را پیموده است. او خبر واحد را به خودی خود حجت نمی‏داند۶ و اخذ بما یجمع علیه راجع به روایات را بر غیر آن لازم می‏داند.۷ شیخ مفید در بحث عصمت و ادله اثبات آن و اینکه عصمت نداشتن امام امکان اعتماد و رسیدن به دقایق دین را سلب می‏کند، شبیه ابن قبه به بحث پرداخته است. همچنین در این زمینه می‏توان به مباحث شیخ مفید درباره گستره عصمت و محدوده آن در حوزه دین، تلازم عصمت و نص بر امام۸ و اینکه منشأ علم امام، رسول خداست،۹ نیز اشاره کرد.

سید مرتضی (م ۴۳۶ق) نیز بعد از شیخ صدوق، بیشترین بهره را از آثار و آرای ابن قبه برده است. او معروف‌ترین کتاب ابن قبه ـ الانصاف ـ را در اختیار داشته و در نوشته‏های خود از آن بسیار استفاده کرده است. وی تصریح کرده که عین الفاظ کتاب ابن قبه را نقل کرده است.۱۰ سید مرتضی در الشافی

1.. شیخ صدوق، معانی الاخبار، ص۶۷-۷۴.

2.. سید مرتضی، الشافی، ج۲، ص۲۶۹.

3.. شیخ مفید، الرسالة الاولی فی الغیبه، ص۱۶.

4.. همان، ص۱۱، ۱۲ و ۱۵.

5.. گفتنی است مصحح این رسائل در مقدمه(ص۵) به منبع اصلی مطالب مفید، که ابن قبه باشد نیز اشاره کرده است.

6.. شیخ مفید، التذکره، ص۴۴ و ۱۳۹.

7.. همو، رسائل الاولی فی الغیبه، ص۸؛ همو، رسائل الرابعة فی الغیبه، ص۷؛ همو، اوائل المقالات، ص۱۲۱.

8.. همو، الافصاح، ص ۲۷.

9.. ر.ک: همو، الامالی، ص ۲۳ و۱۲۳؛ الاختصاص، منسوب به شیخ مفید، ص۲۷۸.

10.. سید مرتضی، الشافی، ج۲، ص۱۲۸.

  • نام منبع :
    جستارهایی در مدرسه کلامی بغداد
    سایر پدیدآورندگان :
    جمعی از پژوهشگران، زیر نظر محمدتقی سبحانی
    تعداد جلد :
    1
    ناشر :
    انتشارات دارالحدیث
    محل نشر :
    قم
    تاریخ انتشار :
    1395
    نوبت چاپ :
    اول
تعداد بازدید : 39064
صفحه از 657
پرینت  ارسال به