نگاشت.^۱ می‏توان گفت رشد غالی‏گری در بستر امامیه به ‌نوعی زیدیان را به بسیاری از عقاید امامیه بدبین ساخت؛ از همین رو، برخی از علمای متأخر زیدیه با وجود پذیرش تفکیک عقاید امامیان از غلات، مفوضه و گروه‏های باطنی‏گرا و تأکید بر مسلمان بودن امامیان، اندیشه امامیه را دهلیز باطنی‏گری معرفی کرده‏اند.^۲

رفته‌‏رفته اختلاف فکری و عقیدتی میان این دو گروه فزون‏تر و عمیق‏تر شد. آنان هرچه به سبب برخی اختلافات، از جمله موضوع غلو، از امامیان فاصله می‏گرفتند، همان اندازه به عقل‏گرایان معتزلی نزدیک می‏شدند. شاید بتوان حمایت رهبران معتزلی از قیام‏های امامان زیدی در قرون دوم و سوم را دلیل گرایش زیدیه به معتزله دانست. شایان ذکر است رهبران نخستین زیدیه مانند قاسم رسی در برابر بعضی تعالیم معتزلیان موضع‏گیری می‏کردند.^۳ پس از وی در زمان هادی الی‏الحق نزدیکی به معتزلیان روند رو به رشدی به خود گرفت؛^۴ البته معتزلیان هم برای پررنگ جلوه دادن اختلافات و شکاف هرچه بیشتر میان امامیه و زیدیه می‌کوشیدند.^۵

به ‏هر روی، این اختلاف دیدگاه‏های امامیه با زیدیه در دوران غیبت صغرا وارد مرحله جدیدی شد و پس از آن نیز ادامه یافت؛ زیرا امامیه در این عصر از نعمت حضور امام محروم شدند و این امر فضای مناسبی برای زیدیان فراهم آورد تا در برابر مبانی اعتقادی امامیان موضع‏گیری کنند. البته امامیان نیز در برابر این برخوردها، به دفاع از مبانی فکری خویش می‏پرداختند. هرچند عده‏ای از امامیان سعی داشتند نقاط مشترک را برجسته کنند، برخی زیدیان در برابر این تلاش‏ها مقاومت می‏کردند،^۶ به‌گونه‏ای که در کتاب‏هایشان نام ‏امامیه را در کنار نواصب و حشویه ذکر می‏کردند.^۷ مجادله‏ها و کشمکش‏های علمی در این بازهٔ زمانی به قدری اوج گرفته بود که بین فرهیختگان ضرب‏المثل شده بود؛^۸ حتی شعرای زیدی و امامی نیز تحت ‏تأثیر این اختلاف نظرها به هجو تعالیم مذهبی هم‏دیگر روی ‏آوردند.^۹

سعی داشتند آتش اختلافات این دو فرقه را روشن نگه دارند.^۱ حجم انتقادهای زیدیه از امامیه، از لحاظ کمّی و کیفی بیشتر بوده است.

دانسته است که کلام و آرای عقیدتی زیدیان مدت‏ها پس از پایه‏گذاری کلام امامیه، تبیین، نظریه‏پردازی و سپس تدوین شد. به نظر می‏رسد زیدیان در ابتدای پایه‏گذاری کلامی‏شان به سبب میراث مشترک معرفتی(احادیث اهل‏بیت علیهم السلام)، در بعضی از مسائل ـ ‏غیر از مسئله امامت ‏‏‏ با امامیان هم‏فکر و هم‏سو بودند^۲ و حتی قاسم رسی نیز مانند برخی از اصحاب امامیه به تشبیه متهم شد،^۳ ولی به‌تدریج از امامیان فاصله گرفتند و در دامان جریان‏های رقیب امامیه (مانند معتزله) افتادند. شاید بتوان دلایلی برای این روی‏گردانی و جدایی یافت:

یک: حمایت نکردن صریح و قاطع امامیان از قیام‏های زیدیه و همچنین اختلاف آنها در موضوع «امامت»، عالمان زیدی را مجبور کرد ‏در قرن سوم‏ برای سر ‏و‏ سامان دادن و هویت‏بخشی مذهبی خویش اقدام کنند. اینان در زمینه استقلال و هویت‏سازی مذهبی آثاری نوشتند، تا در عرصه دینی، سیاسی و حتی اجتماعی گروهی ممتاز از امامیه شناخته شوند. قاسم رسی(م ۲۴۶ق) و نواده وی الهادی الی‏الحق(م ۲۹۸ق)، از عالمان برجسته زیدیه، نقش مهمی در این زمینه ایفا کردند. طبیعی است در برهه‏ای که زیدیان برای هویت‏سازی خود می‌کوشیدند، در نقد و ردّ سایر جریانات رقیب مانند امامیه از هیچ کوششی فرو‏گذار نکنند؛^۴ چرا که امامیه با وجودِ داشتنِ خاستگاه مشترک و اشتراکات فراوان عقیدتی با زیدیه، اختلافاتی نیز، ‏به‏ویژه در مباحث امامت، با آنها داشته‏اند. رساله الرد علی الرافضه اثر قاسم رسی را می‏توان در این راستا ارزیابی کرد.^۵ رسی در این اثر به بحث‏برانگیزترین مسئله میان زیدیه و امامیه، یعنی موضوع «امامت» پرداخته و کوشیده با ردّ دیدگاه امامیه، نظرگاه متمایز زیدیان را در این باره تبیین کند.^۶

دو: تندرویِ گروه‏های غلوگرای امامی، زیدیان را به این تمایزگذاری واداشت تا بدین‏گونه دامن خویش را از برخی اتهامات گروه‏های افراطیِ امامیه دور نگه دارند؛ تا جایی‏ که قاسم رسی، از نخستین نظریه‏پردازان زیدیه، در ردّ امامیان غالی کتابی با عنوان الرد علی الروافض من اهل الغلو