نجاشی نیز نگاشته‏های بنونوبخت را در اختیار داشته و فهرستی از کتاب‏های آنان ارائه داده و ایشان را ستوده است.^۱ با توجه به کلام نجاشی،^۲ برخی حسن بن موسی را از مشایخ او به شمار آورده‏اند.^۳ او افزون بر اینکه از محتوای آثار بنونوبخت آگاه بود، کتاب التنبیه فی الإمامه اثر ابوسهل را که در موضوع امامت بود، نیز نزد استادش شیخ مفید فرا گرفت.^۴ شیخ طوسی نیز از اندیشه‏های نوبختیان آگاه بود. او برخی اندیشه‏های آنان را نقل کرده است.^۵ وی پس از آنکه ابو سهل نوبختی را «شیخ المتکلمین امامیه» در بغداد معرفی می‏کند، فهرست عناوین کتاب‏های او را برمی‌شمارد.^۶ از آنجا که شیخ طوسی روایاتی از ابوسهل نقل کرده است،^۷ برخی او را در سلسله اسناد شیخ طوسی به عنوان کسی که امام زمان علیه السلام را ملاقات نموده، ذکر کرده‏اند.^۸ شیخ طوسی از ابومحمد با عنوان متکلمی فیلسوف یاد می‏کند که اعتقادی نیکو دارد و برخی از کتاب‏های او را نام برده است.^۹ سید بن طاووس و ابن شهر‏آشوب نیز برخی کتاب‏های ابوسهل و ابومحمد را در اختیار داشته و با تمجید از آنها یاد کرده‏اند.^۱۰ ابن شهرآشوب از کتاب الجامع فی الإمامه اثر ابومحمد نوبختی، این مطلب را نقل کرده است ‏که عمر در حالی‏که ام کلثوم نوجوان بود او را به عقد خود درآورد و پیش از ازدواج با او، از دنیا رفت و پس از عمر او به ترتیب با عون بن جعفر، محمد بن جعفر و سپس عبداﷲ بن جعفر ازدواج کرد.^۱۱ در میان آثار دیگر عالمان شیعی نیز به بنونوبخت اشاره‌هایی شده است که البته بیشتر این گزارش‏ها از طریق عالمانی چون شیخ مفید به دست آنان رسیده، نه اینکه خود به آثار بنونوبخت دسترسی داشته باشند.

نتیجه‌گیری

در بررسی اندیشه‏های نوبختیان و مقایسه آن با اندیشه‏های معتزله درمی‏یابیم که آنچه موجب شده تا بنونوبخت را معتزلی یا متمایل به اندیشه اعتزال بدانند، همسان‏دانستن اندیشه‏های آنان در مباحث

در بسیاری از این مسائل نظر شیخ مفید و بنونوبخت با نظر معتزله متفاوت است و البته در برخی موارد نیز دیدگاه شیخ مفید موافق دیدگاه معتزله و در پاره‌ای موارد دیدگاه بنونوبخت موافق رأی و نظر معتزله است. شایان توجه است که این اختلاف در مجموع هفتاد و دو موضوعی است که شیخ مفید بیان کرده است و از آنجا که او در این کتاب در ‏پی بیان اختلاف دیدگاه‏های خود با بنونوبخت بوده، نتیجه می‏گیریم در بسیاری از این دیدگاه‏ها یا شیخ مفید به دیدگاه بنونوبخت دست نیافته یا با آنان هم‏رأی بوده است.

دیگر عالمان شیعی

یگانه میراث مکتوب ابوسهل که قسمتی از کتاب التنبیه فی الإمامة است، از طریق شیخ صدوق به جا مانده است. او در کتاب کمال الدین و تمام النعمة بخشی از کتاب ابوسهل را که در موضوع امامت است، نقل کرده است. افزون بر این، شیخ صدوق روایتی از ابوسهل در باب تاریخ ولادت امام زمان (عج) و بیان نام و لقب او نقل کرده^۱ که شاید آن را از کتاب الانوار فی تاریخ الائمة ابوسهل که در تاریخ ائمه علیهم السلام بوده، نقل کرده باشد.^۲ از این دو گزارش درمی‏یابیم که صدوق با نوشته‏ها و آثار بنونوبخت آشنا بوده و از آنها، به‏ویژه در موضوع امامت، استفاده کرده است. افزون بر این، برخی احتمال داده‏اند که ناشی اصغر که از شاگردان ابو سهل بوده، از مشایخ شیخ صدوق باشد.^۳

علاوه بر شیخ صدوق بی‏گمان دانشورانی که در مکتب شیخ مفید پرورش یافته‏اند، از طریق استاد خود با میراث نوبختیان آشنا شده‏اند؛ از همین ‏رو، سید مرتضی در کتاب الفصول المختاره من العیون و المحاسن و المجالس ـ که منتخباتی از کتاب العیون و المحاسن و المجلس اثر شیخ مفید است ـ گزارش‏هایی از کتاب نوبختی درباره فرقه‏های شیعی بعد از امام حسن عسکری( نقل می‏کند.^۴ سید مرتضی که نوشته‏های ابوسهل و ابومحمد نوبختی را در اختیار داشته، در ردّ قاضی عبدالجبار معتزلی می‏نویسد:

مؤلفات ابوسهل و ابومحمد نه‌تنها مؤید شروحی است که ابوعیسی ورّاق و ابن راوندی در خصوص امامت نوشته‏اند، بلکه بیشتر اعتماد ابومحمد و ابوسهل بر ادله‏ای است که ورّاق و ابن راوندی آورده و ایشان در طیّ طریق امامت همان راهی را رفته‏اند که آن دو پیموده‏اند.^۵