روایت او بوده است؛^۱ از همین ‏رو، شیخ مفید از طریق او شاگرد با واسطه ابوسهل به‏شمار می‏آید. شیخ طوسی نیز به واسطه شیخ مفید از او روایت کرده و برخی احتمال داده‏اند او از مشایخ شیخ صدوق نیز باشد.^۲

ابوالحسن محمد بن بشر سوسنجردﻯ: او منسوب به آل حمدون بوده و از همین‏رو، او را حمدونی نیز گفته‏اند. وی کتاب‏هایی چون الانقاذ و‏ المقنع در موضوع امامت نگاشته است. او را باورمند به وعید دانسته‏اند. در عین حال، کتب رجالی او را با وصف «حسن الاعتقاد» ستوده‏اند. سوسنجردی بسیار اهل عبادت بود و پنجاه بار پیاده به حج مشرف شد. او در کلام زبردست بود.^۳ وی از شاگردان ابوسهل نوبختی شمرده شده و از آنجا که شیخ طوسی او را غلمان ابوسهل دانسته،^۴ می‏توان گفت که مدت مدیدی شاگرد وی بوده است.

ابوالجیش مظفر بن محمد بن احمد بلخی (م۳۶۷): شیخ طوسی او را اهل خراسان می‏داند.^۵ او از متکلمان برجسته امامیه است. از کتاب‏های او می‏توان به کتاب قد فعلت فلا تلم، کتاب نقض العثمانیة على الجاحظ، کتاب فدک، کتاب الرد على من جوز على القدیم البطلان، کتاب النکت و الأغراض فی الإمامة، کتاب الأرزاق والآجال و کتاب الإنسان و أنّه غیر هذه الجملة^۶ اشاره کرد. او مناظره‏هایی با مخالفان امامیه داشته که آنها را در کتابی مکتوب کرده است. ابوالجیش افزون بر اینکه متکلم است، از محدثان امامیه نیز به شمار می‏آید و کتب رجالیِ شیعه او را شاگرد ابوسهل ذکر کرده‏اند.^۷ از آنجا که او ۵۶ سال پس از ابوسهل از دنیا رفته، می‏توان حدس زد که در جوانی از محضر ابو سهل استفاده کرده است. وی از شاگردان خاص ابوسهل بوده و از همین ‏رو شیخ طوسی او را «غلمان» ابی‌سهل دانسته است. از آنجا که ابوالجیش از استادان شیخ مفید بوده،^۸ شیخ از طریق او نیز از علوم ابوسهل استفاده کرده است. افزون بر این، ابوالجیش شاگردی به نام ابو یاسر داشته که شیخ مفید در جوانی ـ هنگامی که برای طلب دانش به بغداد آمده بود ـ نزد او در محله باب خراسان دانش آموخت و همو بود که شیخ مفید را برای کسب دانش راهی درس علی بن عیسی رمّانی کرد.^۹ در

شاگردان بنونوبخت

از آنجا ‏که از اندیشه‏های شاگردان بنونوبخت گزارشی در دست نداریم، نمی‏توان میزان اثر‏گزاری نوبختیان بر آنان را بررسی کرد، اما برخی گزارش‏ها به‏اجمال نشان می‏دهند که شاگردان بنونوبخت و پیروان آنان در اندیشه‏های کلامی پیرو آنها بوده‏اند. شیخ مفید در بیان برخی از آرای بنونوبخت می‏گوید: در این تفکر کسانی که پیرو نوبختیان و رهرو آنان‌اند هم‏رأی ایشان هستند.^۱ ابن ندیم در بیان احوالات ابوجعفر نوبختی او را در اندیشه‏های کلامی پیرو برادرش ابوسهل می‏داند.^۲ بنابر این گزارش‌ها، متکلمانی بوده‏اند که در پی ارتباط با بنونوبخت منهج و آرای کلامی آنان را برگزیده و آن را انتقال داده‏اند.

هرچند نامی از شاگردان ابومحمد در دست نیست، در برخی منابع به شاگردان ابوسهل در علم کلام اشاره‏ شده است؛ افراد ذیل از جمله شاگردان او به‏شمار می‏آیند:

ابوالحسین علی بن عبداﷲ بن وصیف الناشی الأصغر^۳ (۲۷۱ ـ ۳۶۵):^۴ ناشی اصغر شاعری چیره‏دست بود و اشعار بسیاری در مدح اهل بیت علیهم السلام سرود. او در علم کلام و جدل قوی بود و در موضوع امامت مناظرات قوی و نیکویی با مخالفان انجام می‏داد. ناشی اصغر جدل و مناظره‏هاى خود را به هزل‏هاى نمکین مى‏آمیخت و بدین وسیله خصم خود را شرمنده می‏کرد. او از میان خلفای عباسی مقتدر، قاهر و راضی را درک کرده است. وی مناظراتی با اشعری و علی بن عیسی رمانی داشت که آنها را مغلوب کرد. مختصری از مناظرات او با این متکلمان نقل شده که نشان‏دهنده قدرت او در علم کلام است. مناظره‏ای از او با اشعری و جبرگرای دیگری ـ که نامش ذکر نشده ـ در موضوع «خلق افعال» نقل شده است که ناشی اصغر در آن، انتساب فعل انسان به خدا را مردود می‏دانست.^۵ هرچند وی بغدادی بود، در مصر ساکن شد^۶ و بنابر برخی گزارش‏ها، در نهایت به دست مخالفان به شهادت رسید.^۷ ناشی اصغر علم کلام را از ابوسهل فرا گرفت.^۸ او از استادان شیخ مفید و از مشایخ