235
جستارهایی در مدرسه کلامی بغداد

تأثیر بنونوبخت بر متکلمان امامیه

به گمان برخی، متکلمان نوبختی اولین کسانی بودند که عقل‌گرایی معتزلی را وارد کلام شیعه کردند و متکلمان پس از آنها این شیوه را از آنان اخذ برگرفته‏اند،۱ ولی این ادعایی سست و سطحی‏نگرانه است؛ زیرا پیش از این نیز گفته شد که روش بنونوبخت تفاوتی با پیشینیان آنها نداشت. ضمن اینکه اگر ثابت شود شیوه متکلمانی چون شیخ مفید و سید مرتضی عقل‌گرایی معتزلی است، احتمال قوی‏تر این است که این روش را از استادان معتزلی خود اخذ کرده باشند. شیخ مفید استادان معتزلی‏ای همچون ابوعبداﷲ بصری و علی ‏بن عیسی رمّانی داشته است۲ و گفته شده که سید مرتضی شاگرد قاضی عبدالجبار بود و تعالیم بهشمیه را در میان متکلمان امامی طرح کرد.۳ شایان توجه است که در بسیاری از مباحثی که نوبختیان با معتزله هم‏رأی‏اند، شیخ مفید با آنان مخالف است که مهم‌ترین این موضوعات بحث احباط و تکفیر و گناهان کوچک و بزرگ است.۴ بنابراین می‏توان گفت که نظریه اثرگذاری عقل‌گرایی بنونوبخت در همان مسئله توحید است. اندیشه توحیدی نوبختیان که برداشتی از روایات معصومان علیهم السلام است، چنان در میان متکلمان امامی پس از نوبختیان نشر و گسترش یافت که دیگر متکلمان امامی به تجسیم، رؤیت و تشبیه متهم نشدند.

دیگر اثرگذاری بنونوبخت بر امامیه، در مباحث امامت بوده است. شواهد بسیاری بر این مطلب می‏توان یافت، از جمله اینکه ابن قبه ‏‏در بسیاری از استدلال‏های خود بر شیوه بنونوبخت سیر می‏کند. کتاب التنبیه فی الإمامة اثر ابوسهل در اختیار متکلمان امامیه بود و شیخ صدوق از آن بهره می‏گرفت۵ و شیخ مفید آن را به شاگردان خود می‏آموخت.۶ سید مرتضی نیز از آن کتاب آگاهی داشته و استدلال‏های آن را مطالعه کرده است.۷ شیخ مفید در أوائل المقالات بیشتر نظریه‏های بنونوبخت را در بخش امامت نقل می‏کند، اما در مباحث لطیف‏الکلام که یکسره عقلی است، تنها یک بار از آنان یاد می‏کند.۸

تأثیر بنونوبخت در اندیشه‏های امامیه را در گروه‏ها و افراد زیر می‌توان بررسی کرد.

1.. مکدرموت، اندیشه‏های کلامی شیخ مفید، ص۱۶.

2.. همان.

3.. سید مرتضی، الذخیره، ص۷۸-۹۶.

4.. ر.ک: شیخ مفید، اوائل المقالات، ص۸۲-۸۴.

5.. شیخ صدوق، کمال الدین، ص۶۰-۹۴و۱۱۶-۱۲۵.

6.. نجاشی، رجال، ص۳۱ و ۳۲.

7.. سید مرتضی، الشافی، ج۱، ص۹۷.

8.. شیخ مفید، اوائل المقالات، ص۶۴-۷۳ و۱۰۰.

جستارهایی در مدرسه کلامی بغداد
234

معرفت

در بحث معرفت نیز رگه‏هایی از اثر‏پذیری بنونوبخت از هشام بن حکم را می‏یابیم. در میان متکلمان امامیه، هشام بن حکم هرچند معارف را ضروری می‏داند، تحقق آن را نیازمند نظر و استدلال می‏شمارد. این در حالی است که دیگران به معرفت اضطراری به حق تعالی معتقد بوده‏اند. ابومحمد نیز معارف ضروری را پذیرفته و بر امکان اکتسابی بودن برخی معارف تأکید دارد.۱ این مطلب نشان می‏دهد هر دو در عین اینکه اصل ضروری بودن معارف را پذیرفته‏اند، به نظر و اکتساب در معارف توجه داشته‏اند.

مطالبی که اشاره شد تنها مواردی بود از شباهت‏های اندیشه‏های بنونوبخت با اندیشه‏های اختصاصی مکتب هشام بن حکم. افزون بر اینها، نوبختیان و هشام، در موضوعاتی مانند نص بر امام، عصمت، اختصاص امامت به بنی‌هاشم، نیاز عقل به وحی، عدم نزول وحی بر غیر انبیا و غیر آن آرایی مشابه دارند، اما از آنجا که این اعتقادات به این دو مکتب اختصاص ندارد و عموم متکلمان امامی اعتقادی مشابه دارند و نمی‏تواند دلیلی بر اثر‏پذیری بنونوبخت از هشام بن حکم باشد آن را توضیح نمی‌دهیم.

در تطبیق موضوعاتی که آرای بنونوبخت و هشام بن حکم در آن به ما رسیده کمتر اختلافی میان این دو می‏یابیم و عمده اختلاف میان هشام و آنان در موضوع توحید است. البته این اختلاف نیز بر پذیرش اتهام تجسیم و تشبیه و رؤیت به هشام متوقف است که جای تأمل و نقد دارد. در نتیجه، مکتب نوبختیان در حقیقت دنباله‏رو مکتب هشام بن حکم است و نوبختیان عمده اندیشه‏های خود را از مطالعه آثار هشام و تدقیق در آن ارائه کرده‏اند. احتمالاً بنونوبخت که سیل اتهامات معتزلیان و غیر آنان به هشام را در مباحث توحید دیده بودند، در تبیین مباحث توحید دقت بیشتری به خرج دادند و ناظر به اتهام‏های وارد شده به هشام به نگارش آثاری در ردّ تجسیم و تشبیه و رؤیت پرداختند و هر گونه شائبه این اتهام‏ها را از خود دور کردند. در مقابل، معتزله چون دیدند نمی‏توانند آنان را با اتهاماتی در توحید مانند هشام بن حکم از دور خارج کنند و به مقابله با آنان برخیزند به‌ناچار بنونوبخت را به اخذ دیدگاه‏های توحیدی‏شان از معتزله متهم و چنین وانمود کردند که نوبختیان جزئی از میراث کلامی معتزله‏اند. البته جایگاه سیاسی و قدرت نوبختیان نیز در این میان بی‏تأثیر نبود؛ زیرا اقتدار سیاسی خاندان نوبختی که سال‏ها پس از وفات ابوسهل و ابومحمد نیز ادامه داشت مانع از آن بود که بتوان به دروغ متکلمان این خاندان را به انحراف در مباحث توحید متهم کرد.۲

1.. اشعری، مقالات الاسلامیین، ص۵۱-۵۳.

2.. ر.ک: اقبال، خاندان نوبختی، ص۱-۴.

  • نام منبع :
    جستارهایی در مدرسه کلامی بغداد
    سایر پدیدآورندگان :
    جمعی از پژوهشگران، زیر نظر محمدتقی سبحانی
    تعداد جلد :
    1
    ناشر :
    انتشارات دارالحدیث
    محل نشر :
    قم
    تاریخ انتشار :
    1395
    نوبت چاپ :
    اول
تعداد بازدید : 39292
صفحه از 657
پرینت  ارسال به