افزون بر این، هم‌نوایی ایشان با هشام بن حکم در مسائل چیستی انسان^۱ و استطاعت^۲ که از روایات برداشت شده، شاهدی بر این مدعاست. بنونوبخت کتاب‏هایی در رد قیاس و اجتهاد به رأی که از عقل‌گرایی افراطی و بی‏اعتنایی به روایات سرچشمه می‏گیرد، نگاشته‏اند.^۳ شیخ مفید نیز اعتقاد آنان را در باب نیازمندی عقل در نتایج و دانش به وحی همانند و هم‌نوا با دیگر متکلمان امامیه می‏داند.^۴ هرچند نوبختیان در اندیشه‏های کلامی بیشترین اختلاف‏ها و تقابل را با معتزله‏ای داشته‏اند که عقل را ابزار معرفت می‏دانستند، در ردّ آنان به ادله عقلی تمسک می‏کردند؛ چون ابزار روایت در این کارزار چندان کارآمد نبود و حریف آن را نمی‏پذیرفت و این نه‏تنها شیوه بنونوبخت، بلکه شیوه متکلمان امامی متقدم و متأخر از بنونوبخت بوده است. برای مثال،، با مراجعه به فهرست کتاب‏های هشام بن حکم به کتاب‏هایی چون التوحید، الرد علی اصحاب الاثنین، الجبر و القدر، المعرفة و الاستطاعة برمی‏خوریم که بی‏شک درون‏مایه آنها آکنده از استدلال‏های عقلی است.^۵ اساساً علم کلام آمیخته با عقل‌گرایی است و بنابر برخی مطالعات، عقل‌گرایی معتزله چندان تفاوتی با عقل‌گرایی دیگر متکلمان ندارد.^۶ بنابراین در زمان نوبختیان از این جهت تحول شگرفی در کلام امامیه پدید نیامده که دستاویز معتزله برای انتساب بنونوبخت به مکتب اعتزال باشد. از سویی، هم‌نوایی در برخی موضوعات فرعی ـ در میان متکلمانی که از دو مذهب کلامی متفاوت‌اند ـ امری طبیعی است و نمی‏تواند دلیل بر انتساب یک متکلم به گروه دیگر باشد.

اثر‏پذیری بنونوبخت از متکلمان امامی

با بررسی زندگی متکلمان نوبختی درمی‏یابیم که آنان کمتر از استاد بهره گرفته‏اند و تقریباً استادی نداشته‏‏اند؛ به‌جز حسن بن موسی که به تصریح برخی منابع از محضر ابوالاحوص داوود بن اسد بصری/ مصری از متکلمان امامیه که کتاب‏هایی نیز در این علم داشته است، دانش آموخته است.^۷ گویا ابومحمد هنگامی که برای زیارت به کربلا رفته بود با ابوالاحوص دیدار و از محضر او کسب علم کرده است.^۸ قاضی عبدالجبار معتزلی نیز در بحث امامت شیوه استدلال و روش نوبختیان را با

نقل کرده‏اند.^۱ نباید از نظر دور داشت که ابوسهل دست‏کم در زمان حیاتش، در میان امامیان از جایگاه والایی برخوردار بود و او را مهتر شیعیان می‏دانستند. از همین ‏رو، حلاج در صدد بود تا با جذب او قلب‏های امامیان را به خود متمایل سازد.^۲ به گمان برخی، شیخ مفید آل نوبخت را به ناآشنایی با روایات متهم کرده است،^۳ اما نگاهی به أوائل المقالات روشن می‏سازد مراد او در بحث وحی بر امامان از عبارت «بنونوبخت آن را انکار کرده‏اند و جماعتی از اهل امامت که معرفتی به روایات ندارند و بی‌دقت نظرند»^۴ ناآشنایی بنونوبخت با روایات نیست، بلکه عبارت «معرفتی به روایات ندارند و بی ‏دقت نظرند» به «جماعتی از اهل امامت» مربوط است؛ زیرا شیخ مفید در همین کتاب بارها با عبارت احترام‏آمیزِ «رحمهم اﷲ» بر بنونوبخت رحمت می‏فرستد^۵ و حتی در مواردی که روایات امامان را موافق رأی خود می‏بیند، متکلمان نوبختی را به نشناختن روایت متهم نمی‏کند.^۶ ضمن اینکه او در بحث انتقال ارواح ائمه و پیامبران علیهم السلام پس از مرگ‏شان می‏نویسد:

از بنونوبخت در این مطلب قول مخالفی به من رسیده است و همچنین عده‏ای از منسوبین به امامیه را که در معرفت کوتاهی کرده‏اند ملاقات نموده‏ام که آنها نیز این مطلب را انکار می‏کنند.^۷

این جمله تصریح دارد که صفت «مقصرین از معرفت»، تنها به گروهی از امامیه مربوط است و بنونوبخت را در بر نمی‏گیرد. در گزارشی از شیخ مفید، از بنونوبخت به عنوان خاندانی یاد می‏شود که مورد تأیید امام حسن عسکری علیه السلام در زمان حیات ایشان بوده‏اند^۸ و با توجه به اینکه در زمان حیات آن حضرت حسین بن روح کم سن و سال بوده است، چه‌بسا مراد از بنونوبخت ـ در این گزارش ـ ابو سهل نوبختی باشد. ضمن اینکه برخی رجال‌شناسان، همچون شیخ طوسی، ابومحمد را ثقه دانسته‏اند.^۹