209
جستارهایی در مدرسه کلامی بغداد

نتائج العقول نام دارد.۱ از عنوان این کتاب برمی‏‏‏آید دلفی با عقل‌گرایی برخی از عالمان میانه خوبی نداشته است.

۱۱. ابوالقاسم بجلی

جعفر بن محمد بجلی کوفی از تبار خاندان برجسته «رباط بجلی» است که راویان و فقهای برجسته‏‏‏ای از این خانواده برخاسته‏‏‏اند.۲ از زندگی و افکار ابوالقاسم بجلی به سبب نبود گزارش اطلاع چندانی نداریم. از آنجا که ابوعبداﷲ صفوانی (زنده ۳۵۲) از او روایت کرده،۳ می‏‏‏‏‏‏توان دریافت او در اواخر غیبت صغرا زندگی می‏‏‏‏‏‏کرده است.

شیخ طوسی در آثارش از او نامی به میان نمی‏‏‏آورد و در مصادر روایی نیز روایتی از او دیده نمی‏‏‏شود، ولی نجاشی سه اثر برای وی برمی‏‏‏شمارد که دو کتاب وی عنوان کلامی دارند که عبارتند از: کتاب الرد علی الواقفة و کتاب الرد علی الفطحیة.۴

نتیجه‌گیری

در فاصله میان دو مکتب کلامی پر رونق و شکوفای کوفه و بغداد ـ از غیبت صغرا تا عصر شیخ مفید ـ هرچند کلام امامیه از مکتب کلامی منسجم و متمرکز برخوردار نبوده است، در این محدوده زمانی متکلمان امامی در مناطق مختلف جهان اسلام به‌ویژه در عراق و شهر بغداد به رسالت خویش در عرصه اعتقادات و کلام ادامه می‏‏‏‏‏‏دادند. آنان حتی برای تبیین و دفاع از اصول و عقاید شیعه گام برداشته، برای رفع دغدغه‏‏‏های جامعه آن روز در موضوعات گوناگون نظریه‏‏‏پردازی می‏‏‏‏‏‏کردند و در برابر جریان‏‏‏های فکری مخالف ـ همچون معتزله و غالیان ـ موضع‏‏‏گیری می‏‏‏‏‏‏کردند که این امر در بررسی اندیشه و عناوین آثار آنان به‌خوبی مشهود است. متکلمان امامی در این عصر از طیف‏های مختلف بودند؛ برخی از آنان مانند ابوالجیش، ناشی اصغر و ابن جبرویه با توجه به‏‏‏ اندیشه و تألیف‏‏‏هایشان در طیف عقل‏گراها و متکلمان نظریه‌پرداز قرار داشته‏‏‏اند. در مقابل، طیفی از متکلمان امامی قرار دارند که در قالب روایات به مباحث کلامی می‏‏‏‏‏‏پرداختند.

در این دوره شخصیت‏هایی مانند ابن جبرویه حضور داشتند که مقالات‏نگاران برخی از نظریات وی را در کنار آرای اندیشورانی همچون هشام بن حکم قرار داده‏‏‏اند. تنها چند نفر محدود از دانشوران

1.. نجاشی، همان.

2.. همان، ص۴۶، ۲۵۱، ۳۵۶، ۳۹۳و۴۴۸.

3.. همان، ص۱۲۱.

4.. همان.


جستارهایی در مدرسه کلامی بغداد
208

فی تحقیق الدلالة؛ ۲۸. مختصر فی الارکان الاربعة؛ ۲۹. تناقض احکام مذاهب الفاسدة (نجاشی فقط به محتوای مخدوش این اثر تصریح می‏‏‏‏کند)؛ ۳۰. الاصول فی تحقیق المقالات؛ ۳۱. تحقیق ما الفه البلخی من المقالات؛ ۳۲. تثبیت نبوة الانبیاء؛ ۳۳. البدع المحدثة۱ (که یگانه اثر باقیمانده کوفی به شمار می‏‏‏‏آید و اکنون به نام الاستغاثة فی بدع الثلاثة مشهور است).۲

۹. ابواسحاق الکاتب

ابراهیم بن ابی‏‏‏حفص از اصحاب امام عسکری علیه السلام‏ به شمار می‏‏‏‏رود.۳ ابن حجر به نقل از طوسی درباره او می‏‏‏‏نویسد: «... کان مقبول القول ما رأیت اعقل منه و لا أحسن من حدیثه».۴ باوجود این سخنان تمجیدآمیز در مصادر روایی هیچ حدیثی از او دیده نشده و حتی طوسی نام او را در رجال خود ذکر نکرده است.

ابواسحاق کتاب‏هایی نوشت.۵ که فهرست‏نگاران فقط از یک کتاب او سخن به میان می‏‏‏‏آورند. نجاشی آن اثر را به اسم کتاب الرد علی الغالیة و ابی‏الخطاب۶ و طوسی آن را به نام کتاب الرد الغالیة و ابی‏الخطاب و اصحابه ذکر می‏‏‏‏‏‏کند.۷

۱۰. ابوالفتح دلفی

هلال بن ابراهیم دلفی از نویسندگان امامیه است که در زمینه مباحث کلامی تألیف دارد. از محل سکونت و مدت زندگی وی اطلاعاتی در دست نیست. نجاشی وی را محدثی ثقه معرفی می‏کند.۸

رجال‏شناسان او را در ردیف کسانی همچون ابراهیم بن اسحاق احمری (زنده ۲۶۹ق) جای داده‏‏‏اند.۹ از این ‏‏‏رو، می‏‏‏‏توان دریافت وی در عصر غیبت صغرا زندگی می‏‏‏‏کرده است.

نجاشی فقط یک اثر به دلفی نسبت می‏‏‏‏دهد که آن کتاب الرد علی من رد آثار الرسول و اعتمد

1.. نجاشی، رجال، ص۲۶۵و۲۶۶.

2.. تهرانی، همان، ج۲، ص۲۸.

3.. طوسی، فهرست، ص۴۰؛ نجاشی، همان، ص۱۹.

4.. ابن ‏حجر، لسان المیزان، ج۱، ص۴۹.

5.. طوسی، فهرست، ص۴۰.

6.. نجاشی، رجال، ص۱۹.

7.. طوسی، همان.

8.. نجاشی، رجال، ص۴۴۰.

9.. بروجردی، طرائف المقال، ج۱، ص۲۶۴.

  • نام منبع :
    جستارهایی در مدرسه کلامی بغداد
    سایر پدیدآورندگان :
    جمعی از پژوهشگران، زیر نظر محمدتقی سبحانی
    تعداد جلد :
    1
    ناشر :
    انتشارات دارالحدیث
    محل نشر :
    قم
    تاریخ انتشار :
    1395
    نوبت چاپ :
    اول
تعداد بازدید : 39047
صفحه از 657
پرینت  ارسال به