207
جستارهایی در مدرسه کلامی بغداد

با بررسی عناوین بسیاری از آثار کوفی در می‏‏‏‏یابیم که او در موضوعات گوناگون و مهم عقیدتی و عقلی صاحب رأی و نظر بوده است. او با نگارش کتاب‏های فراوان، بسیاری از گروه‏های اسلامی مخالف امامیه مانند معتزله، اسماعیلیه و حتی جریانات غیر اسلامی مانند هندوها را نقد کرده است.

ابوالقاسم کوفی آثار فراوانی بر جای گذاشت که طوسی عمده آنها را قابل اعتماد می‏‏‏‏داند،۱ ولی نجاشی درباره تألیفاتش می‏‏‏‏نویسد: «صنّف کتباً کثیرة اکثرها علی الفساد»۲ با توجه به اینکه به عقیده نجاشی او در اواخر حیات به غلو گراییده، همچنین از مجموع پنجاه کتاب کوفی فقط یکی از آنها را نجاشی مخدوش می‏‏‏‏داند و نیز با توجه به صراحت سخن شیخ طوسی، احتمال می‏‏‏‏رود عبارت «اکثرها علی السداد» را ناسخان به اشتباه «اکثرها علی الفساد» کتابت کرده باشند.

عالمان شیعه بغداد از اندیشه‏‏‏های کوفی، با آنکه در دسترس بوده، به دلیل اتهام غلو روی برتافتند. ابن غضائری در این‏ باره می‏‏‏‏‏‏نویسد: کتاب‏های بسیاری از او دیده‏‏‏ام و نباید به وی توجهی کرد.۳ به هرحال، از چرایی و چگونگی گرایش کوفی به غلو گزارشی در دست نیست و هر گونه قضاوت درباره وی به دلیل اطلاعات ناکافی با مشکل مواجه است.

تألیفات کلامی کوفی عبارت‌اند از: التوحید؛ ۲. الابتداء (به نظر می‏‏‏‏آید که درباره خلقت و آفرینش نوشته شده باشد). ۳. الاستدلال فی طلب الحق؛ ۴. تحقیق وجوه المعرفه؛ ۵. الامامة؛ ۶. مختصر فی الامامة؛ ۷. فساد الاختیار (منظور فساد اختیار مردم در امر امامت است) ۸. الراعی و المرعی (ظاهراً موضوعش امامت و رهبری بر مردم بوده است)؛ ۹. الرد علی من یقول ان المعرفة من قبل الموجود؛۱۰. الرد علی اصحاب الاجتهاد فی الاحکام؛ ۱۱. الرد علی الزیدیة؛ ۱۲. الرد علی ارسطاطالیس؛ ۱۳. الرد علی المثبتة؛ ۱۴. الرد علی محمد بن بحر رهنی (رهنی نیز از متکلمان امامیه به شمار می‏‏‏‏‏‏رود)؛۴ ۱۵. الرد علی الاسماعیلیه فی المعاد؛ ۱۶. فساد اقاویل الاسماعیلیة؛ ۱۷. فساد قول البراهمة (رد بر اندیشه‏های هندوها)؛ ۱۸. تناقض اقاویل المعتزلة؛ ۱۹. ابطال مذهب داوود بن علی اصفهانی (وی مؤسس مذهب ظاهریه بوده است)؛ ۲۰. التبدیل و التحریف (این اثر در رد حشویه و اهل حدیث نگاشته شده است)؛۵ ۲۱. کتاب النفس؛ ۲۲. ماهیة النفس؛ ۲۳. میزان العقل؛ ۲۴. منازل النظر و الاختیار؛ ۲۵. الفحص عن مناهج الاعتبار؛ ۲۶. مناهج الاستدلال؛ ۲۷. الرسالة

1.. طوسی، فهرست، ص۱۵۵.

2.. نجاشی، رجال، ص۲۶۵.

3.. ابن ‏غضائری، رجال، ص۸۲.

4.. طوسی، همان، ص۲۰۸.

5.. تهرانی، الذریعه، ج۳، ص۳۱۱.


جستارهایی در مدرسه کلامی بغداد
206

نجاشی در ضمن تأیید وثاقت و برخی از مصنفات امامیه از جمله متون کلامی را از طریق وی نقل کرده است.۱

انباری ۱۴۰ رساله و کتاب در مباحث گوناگون از خود بر جای گذاشت.۲ اسامی تعدادی از تألیفات او که عنوان عقیدتی دارند عبارت‌اند از: المطالب الفلسفیة؛ البیان عن حقیقة الانسان؛ الشافی فی علم الدین؛ التوحید والعدل والامامة؛ الابانة عن اختلاف الناس فی الامامةه؛ الانتصار للشیع من اهل البدع که طوسی آن را با عنوان الانتصار ذکر می‏‏‏‏‏‏کند و کتاب التفضیل.۳

۸. ابوالقاسم کوفی

علی بن احمد علوی، عالم پر تألیف شیعه، در زمینه کلام کتاب‏های مهمی نگاشته است. از تاریخ ولادت و زندگی‏‏‏اش آگاهی چندانی در دست نیست، تنها می‏‏‏‏دانیم که اهل کوفه بوده و در سال ۳۵۶ در منطقه کرمی بین فسا و شیراز درگذشته است.۴ از این ‏‏‏رو، می‏‏‏‏‏‏توان گفت او بخش پایانی عمر خویش را در فارس سپری کرده است. ابن ندیم ایشان را از عالمان فاضل امامیه برشمرده است،۵ ولی برخی از علمای شیعه بر این باورند که او ابتدا در خط صحیح تشیع قرار داشته لیکن در اواخر عمر منحرف شده و به غلو گرایش پیدا کرده است۶ تا جایی که شیخ طوسی وی را جزء فرقه مخمسه قرار می‏‏‏‏دهد.۷ برخی نیز در نسب علوی او تردید کرده‌اند.۸

از مشایخ کوفی غیر از علی بن ابراهیم کسی شناخته نیست و کسانی چون ابوعمران کرمانی و تلعکبری از او روایت می‏‏‏‏کنند.۹ از منقولات وی در مصادر روایی چیزی دیده نمی‏‏‏شود. فقط شیخ صدوق دو روایت درباره رؤیت امام زمان علیه السلام از شخصی به نام علی بن احمد خدیجی کوفی با یک واسطه نقل می‏‏‏‏کند۱۰ که برخی این راوی را به ابوالقاسم کوفی یادشده تطبیق می‏‏‏‏دهند.۱۱

1.. نجاشی، همان، ص۲۳۲و۴۱۳.

2.. طوسی، فهرست، ص۱۶۹.

3.. ابن ‏ندیم، فهرست، ص۲۴۷؛ طوسی، فهرست، ص۱۶۹؛ نجاشی، رجال، ص۲۳۳.

4.. نجاشی، رجال، ص۲۶۵و۲۶۶.

5.. ابن‏ ندیم، فهرست، ص۲۴۳.

6.. نجاشی، همان، ص۲۶۵.

7.. طوسی، فهرست، ص۱۵۵؛ همو، رجال، ص ۴۳۴.

8.. ابن‏ غضائری، رجال، ص۸۲؛ نجاشی، رجال، ص ۲۶۵.

9.. زنجانی، الجامع فی الرجال، ج۲، ص۵۱۳.

10.. صدوق، کمال الدین، ص۴۴۳و۴۴۴.

  • نام منبع :
    جستارهایی در مدرسه کلامی بغداد
    سایر پدیدآورندگان :
    جمعی از پژوهشگران، زیر نظر محمدتقی سبحانی
    تعداد جلد :
    1
    ناشر :
    انتشارات دارالحدیث
    محل نشر :
    قم
    تاریخ انتشار :
    1395
    نوبت چاپ :
    اول
تعداد بازدید : 39130
صفحه از 657
پرینت  ارسال به