۴. ابوالعزاقر شلَمغانی

محمد بن علی شلمغانی زمانی از علمای مشهور امامیه محسوب می‏‏‏‏‏‏شد،^۱ اما در دوران غیبت صغرا در بغداد با حسین بن روح نوبختی نایب سوم اختلاف پیدا کرد؛^۲ لذا بسیاری از شیعیان او را طرد و نکوهش کردند.^۳ برخی گفته‏‏‏اند او ادعاهای باطلی نیز طرح ‏‏‏‏‏‏کرده است که این امر سبب شد در سال ۳۲۳ به دست خلیفه عباسی کشته شود.^۴

شلمغانی در دوران سلامت عقیده روایاتی نقل و کتاب‏هایی نیز تألیف کرد^۵ که مورد اقبال جامعه امامیه قرار گرفت، به‏گونه‏‏‏ای که کتاب‏های او در بسیاری از منازل شیعیان یافت می‏‏‏‏شد؛^۶ به‌ویژه کتاب فقهی التکلیف او که تأیید حسین بن روح را به همراه داشت^۷ و حتی مدت‏ها پس از مرگ شلمغانی در دوران سید مرتضی درباره عمل به محتوای این اثر گفت‏‏‏و‏‏‏گو بوده است.^۸ روایات او درباره موضوعاتی چون عالم ذر^۹و فضایل امامان^۱۰ در منابع روایی یافت می‏‏‏‏‏‏شود.

نجاشی شانزده اثر برای شلمغانی برمی‏شمارد که برخی از آنها درباره اعتقادات است: ۱. البرهان و التوحید؛ ۲. ماهیة العصمة؛ ۳. البدا و المشیئة؛ ۴. الامامة الکبیر؛

۳. سمّان همدانی

محمد بن موسی بن عیسی معروف به سمّان همدانی از جمله عالمان امامیه به شمار می‏‏‏‏رود که در زمینه برخی از مسائل کلامی تألیف داشته است. او از راویانی عراقی مانند محمد بن عیسی بن عبید و ابن ابی‏‏‏الخطاب (م۲۶۲) روایت نقل می‏‏‏‏کند و راویانی عمدتاً قمی چون احمد بن ابی‏‏‏عبداﷲ برقی (م۲۸۰) از او حدیث فرا گرفته‏‏‏اند.^۱ وی همدانی‌تبار بوده است،^۲ ولی محل سکونتش معلوم نیست. با توجه به زندگانی مشایخ و شاگردانش می‏‏‏‏توان گفت او در آستانه غیبت صغرا و در عراق می‏‏‏‏زیسته است.

محدثان و رجال‏‏‏شناسان، سمّان همدانی را به سبب غلو فردی ضعیف معرفی می‏‏‏‏نمایند و همچنین او را به وضع حدیث^۳ و اصول^۴ متهم می‏‏‏‏کنند؛ در حالی‏‏‏که وی در رد غلو و غالیان به نقل روایت^۵ و تألیف کتاب دست یازیده است.

هرچند از دیدگاه کلامی سمّان همدانی آگاهی کاملی نداریم، او از تقابل آرای کلامی هشام بن حکم و هشام بن سالم، دو متکلم برجسته شیعه، سخن به میان می‏‏‏‏آورد^۶ و به مذمت افکار هشام بن سالم و تأیید اندیشه هشام بن حکم اشاره می‏‏‏‏کند.^۷ افزون بر این، او در دفاع از یونس بن عبدالرحمن از شاگردان هشام بن حکم نیز روایت نقل می‏‏کند.^۸ از این ‏‏‏رو، او را باید در امتداد خط هشام در عراق قرار داد. به نظر می‏‏‏‏‏‏رسد محمد بن عیسی بن عبید از شاگردان یونس واسطه ارتباطی سمان با جریان کلامی هشام بن حکم بوده است.^۹

هرچند طوسی در فهرست اثری برای وی ذکر نمی‏‏‏کند، نجاشی دو کتاب از او نام می‏‏‏‏برد که فقط کتاب الرد علی الغلاة عنوان کلامی دارد.^۱۰