نجاشی معلی را «مضطرب الحدیث و المذهب» خوانده و در عین حال آثار وی را خالی از سلامت نمی‏داند.^۱ ابن غضائری نیز می‏‏‏‏‏‏نویسد: احادیث معلی بصری صحت و سقم دارد؛ بنابراین، روایات وی باید با کمک قراین دیگر سنجیده شود.^۲ با این همه، منقولات بصری در زمینه‏‏‏های فقه،^۳ عقاید،^۴ مناقب،^۵ رد بر مخالفان^۶ و... درخور توجه است؛ به‏گونه‏ای که کلینی برخی از ابواب کافی را به‏طور کلی^۷ یا بخش زیادی^۸ را به احادیث او اختصاص داده است. بصری از راویان موثق شیعه مانند حسن بن علی الوشاء و افراد ضعیفی چون احمد بن محمد سیاری حدیث نقل می‏‏‏‏کند.^۹ به منقولات وی، فقط نزد چند راوی قمی به‌ویژه حسین بن محمد بن عامر روی آورده‌اند و کلینی نیز تمام روایات معلی را از طریق ابن عامر نقل می‏‏‏‏‏‏کند. از بصری اخباری درباره امور اعتقادات از قبیل توحید،^۱۰ نفی جبر،^۱۱ ایمان،^۱۲ نهی از جدال از کلام درباره خداوند،^۱۳ اراده و مشیت و بدا،^۱۴ امامت و ابواب آن^۱۵ و شفاعت^۱۶ در متون حدیثی موجود است که در مجموع مسائل مربوط به امامت سهم بیشتری دارد.

برای بصری تألیفات اندکی ذکر کرده‏‏‏اند که چند اثر با توجه به عناوین‏‏‏شان مربوط به مباحث کلامی و عقایدی‌اند: الکفر و وجوهه؛ الایمان و درجاته و زیادته و نقصانه؛ الامامة و کتاب الدلائل.^۱۷

متکلم ـ محدثان

۱. ابن سعدان سامرائی

هارون بن مسلم بن سعدان، از اصحاب امام هادی علیه السلام و امام عسکری علیه السلام‏‏‏ و از محدثان امامیه به شمار می‏‏‏‏آید. بنابر نقل نجاشی، او اصالتاً اهل انبار عراق بود و در شهر سامرا اقامت داشت،^۱ ولی شیخ طوسی وی را کوفی‌تبار می‏‏‏‏داند که در بصره و پس از آن در بغداد سکونت گزید.^۲ روایت ابن سعدان از راویان متقدم مانند ابن ابی‏‏‏عمیر و مسعد بن صدقه از طریق کتاب‏هایشان بوده است.^۳ کسانی همچون سعد بن عبداﷲ (م۳۰۱) و ابوالعباس حمیری از او روایت کرده‏‏‏اند.^۴ برخی رجال‏‏‏شناسان وی را فردی موثق معرفی کرده‌اند و در عین حال او به گرایش به جبر و تشبیه نیز متهم شده است.^۵

احادیث ابن سعدان در زمینه‏‏‏های فقهی،^۶ اخلاقی و تربیتی^۷ و در موضوعات عقیدتی چون قضا و قدر،^۸ نهی از کلام و جدال،^۹ مذمت قیاس، اجتهاد به رأی^۱۰ و تقیه^۱۱ در مصادر روایی فراوان است. تنها نجاشی به اسنادش بعضی از کتاب‏های او از جمله التوحید را نقل می‏کند.^۱۲

۲. معلی بصری

معلی بن محمد زیادی بصری از علمای امامیه می‏‏‏‏‏‏باشد که از آثار کلامی و روایات اعتقادی وی در منابع سخن به میان آمده است. از محل سکونتش اطلاعی در دست نیست، ولی به دلیل نسبت بصری‏اش گویا در عراق به سر می‏‏‏‏‏‏برده است. از آنجا که کلینی (متوفای ۳۲۹) با یک واسطه از او روایت نقل می‏‏‏‏‏‏کند، می‏‏‏‏‏‏توان احتمال داد که معلی در نیمه دوم سده سوم زندگی می‏‏‏‏‏‏کرده است.