را که در آن مسائل مرتبط با امامت به شیوه جدلی مطرح شده بود، بر استادش شیخ مفید قرائت کرده است.^۱

۴. ابن فلاس

از نام و زمان تولد و مرگ ابوبکر بن فلاس چیزی دانسته نیست. تنها تنوخی (م۳۸۴ق) به واسطه پدرش از قول علی بن نظیف از متکلمان بهشمی او را به عنوان شیخ امامیه و شخصی پاک سرشت معرفی می‏‏کند.^۲ او در مجالس علمی بغداد با ابن نظیف بهشمی ارتباط داشته است.^۳ ابن فلاس با برخی از گروه‏های شیعه که قائل به مسئله تناسخ بودند نیز درگیر بود و با آنان به مناظره می‏‏‏‏‏‏پرداخت.^۴ با توجه به حضور علمی وی در محافل علمی بغداد و ارتباط با متکلمان و نیز بحث در پاره‏‏‏ای از موضوعات عقیدتی به نظر می‏‏‏‏‏‏رسد او در زمره متکلمان امامی قرار داشته است. حشر و نشر ابن فلاس با علی بن نظیف بهشمی از ارتباط وی با اندیشوران معتزله حکایت دارد. از آثار و اندیشه کلامی او چندان در دست نیست.

۵. ابن جنید اسکافی

محمد بن احمد بن جنید، متکلم و فقیه امامی، در شهر بغداد سکونت داشته است.^۵ از تولد و وفات او گزارشی در دست نیست، ولی با نگاه به زندگی برخی از مشایخش مانند حمید بن زیاد نینوایی (م۳۱۰) و زمان ورود وی به شهر نیشابور در سال ۳۴۰قمری و نیز حیات شاگردانش چون شیخ مفید (م ۴۱۳) زندگی او را می‏‏‏‏‏‏توان اواخر سده سوم تا مدتی پس از نیمه دوم سده چهارم برشمرد. البته برخی به اشتباه وفات او را سال ۳۸۱ و در ری ثبت کرده‏‏‏اند^۶ که به نظر می‏‏‏‏‏‏رسد با تاریخ و محل فوت شیخ صدوق خلط شده است.

از استادان ابن‏ ‏‏جنید می‏‏‏‏‏‏توان به احمد بن محمد عاصمی اشاره کرد. شیخ مفید و غضائری از شاگردان شناخته شده وی به شمار می‏‏‏‏‏‏روند.^۷ مفید بیش از دیگران به او نزدیک بوده است و در این‏ باره

اشعری (م۳۳۰ق) طرفدارانی نیز داشته است.^۱ ابن جبرویه ظاهراً کتاب‏هایی در مباحث کلامی نگاشته بوده است. تنها کتاب الکامل فی الامامه وی به دست نجاشی رسیده است. از این ‏‏‏روست که نجاشی او را به «حسن التصنیف» وصف می‏‏‏‏کند.^۲

۳. ابن ابی‏‏‏عقیل عمانی

حسن بن علی حَذّاء، متکلم، فقیه فرهیخته و موثق امامی، نزد دانشوران شیعی به ابن ابی‏‏‏عقیل مشهور است.^۳ در انتساب عَمّانی یا عُمّانی به او تردید وجود دارد.^۴ طوسی در دو جای فهرست خویش نام پدر ایشان را عیسی و کنیه‏‏‏اش را ابوعلی ثبت کرده است.^۵ از تاریخ ولادت و وفات و نیز محل زندگی و مشایخ ابن ابی‏‏‏عقیل اطلاعی در دست نیست. از آن رو که جعفر بن محمد بن قولویه (م۳۶۸) از او نقل می‏‏‏‏کند^۶ می‏‏‏‏‏‏توان گفت او در اوایل غیبت کبرا، احتمالاً در عراق زندگی می‏‏‏‏کرده است. ابن ابی‏عقیل از جایگاه برجسته‏‏‏‏‏‏‏ای در میان بزرگان شیعه از جمله شیخ مفید برخوردار بوده است. مفید همواره او را می‌ستود و کتاب الکر والفر او را در امامت که اثری عقیدتی بود، از نظر دور نگاه نمی‏‏‏‏‏‏‏داشت.^۷ در دوره‏‏‏‏‏‏‏های بعدی، ابن ادریس حلی (م ۵۹۸) نیز از دانسته‏های کلامی و فقهی او قدردانی کرده است.^۸ از اندیشه‏‏‏های کلامی ابن ابی ‏‏‏عقیل، با همه اهمیتش، چیزی در مآخذ یافت نمی‏‏‏شود. او در دانش فقه دارای مکتب و صاحب نظر بوده و از این ‏‏‏رو، مورد توجه جامعه امامیه قرار داشته؛ به‏‏‏‏‏‏گونه‏‏‏‏‏‏ای که کتاب فقهی المتمسک بحبل آل الرسول وی در نقاط دوردستی مانند خراسان با اقبال گسترده روبه‏رو بوده است.^۹ او نخستین فقیه شیعه است که علم فقه را پرورش داد و از روش اجتهاد کمک گرفت و فروع فقهی را از اصول استخراج کرد.^۱۰

هرچند ابن ابی‏‏‏‏‏‏عقیل آثاری در زمینه‏‏‏‏‏‏های مختلف از خود برجای گذاشت، فهرست‏‏‏نگاران بیشتر از دو کتاب المتمسک بحبل آل الرسول در فقه و الکر و الفر در کلام یاد کرده‏‏‏اند.^۱۱ نجاشی کتاب اخیر