183
جستارهایی در مدرسه کلامی بغداد

کتاب‏نامه

۱. ابن ابی‌الحدید، عبد الحمید بن هبة اﷲ، شرح نهج البلاغه، قم: مکتبة المرعشی، ۱۴۰۴ق.

۲. ابن بابویه، محمد بن علی، کمال الدین و تمام النعمه، تهران: انتشارات اسلامیه، ۱۳۹۵ق.

۳. ــــــــــــــــــ، التوحید، قم: انتشارات جامعه مدرسین، ۱۳۹۸ق.

۴. ــــــــــــــــــ، امالی، بیروت: مؤسسة الاعلمی، ۱۴۰۰ق.

۵. ــــــــــــــــــ، اعتقادات الامامیه، قم: کنگره هزاره شیخ مفید، ۱۴۱۴ق.

۶. ابن تیمیه، بیان تلبیس الجهمیه فی تأسیس بدعهم الکلامیه، مکة المکرمه: مطبعة الحکومه، ۱۳۹۲.

۷. ابن خلدون، عبدالرحمن، تاریخ ابن ‏خلدون، تحقیق: خلیل شحاده، بیروت: دار الفکر، ۱۴۰۸ق.

۸. ابن ندیم، فهرست، تحقیق: رضا تجدد، بی‌جا،‌ بی‌تا.

۹. اشعری، ابوالحسن، مقالات الاسلامیین و اختلاف المصلین، آلمان ـ ویسبایدن: فرانس شتاینر، ۱۴۰۰ق.

۱۰. اعتصامی، عبدالهادی، «چگونگی مواجهه شیخ مفید با میراث حدیثی امامیه»، نقد و نظر، شماره ۲، ۱۳۹۱.

۱۱. اقبال، عباس، خاندان نوبختی، تهران: کتابخانه طهوری، ۱۳۵۷.

۱۲. اقوام کرباسی، اکبر، «نظریه‏پردازی متن اندیش». نقد و نظر، ش۷۳، ۱۳۹۵.

۱۳. ـــــــــــــ، «مدرسه کلامی کوفه»، نقد و نظر، سال هفدهم، شماره ۶۵، ۱۳۹۱.

۱۴. امیرخانی، علی، «مناسبات امامیه و اهل حدیث در دوران حضور کلام اهل بیت»؛ همین مجموعه.

۱۵. ــــــــــــــــ، «مناسبات امامیه و اهل حدیث در بغداد».

۱۶. ایجی، میر سید شریف، شرح المواقف، قم: انتشارات شریف رضی، ۱۳۲۵.

۱۷. ایوب، ابراهیم، التاریخ العباسی، بیروت: الشرکة العالمیة للکتاب، ۲۰۰۱م.

۱۸. پاکتچی، احمد، «امامیه»، دائرة المعارف بزرگ اسلامی، جلد ۱۰، تهران: انتشارات دائرة المعارف بزرگ اسلامی، ۱۳۸۰.


جستارهایی در مدرسه کلامی بغداد
182

پژوهش‏های فراوانی اثرپذیری متکلمان این عصر از اندیشه‏های فلاسفه را بررسیده و این اثرپذیری را پررنگ ارزیابی کرده‏اند. ما معتقدیم ساختار علم کلام در سامانه‏ای کاملاً مستقل شکل گرفته و این اثرپذیری حد‏اقل در میان متکلمان امامی تا پایان مدرسه بغداد آن‌چنان گسترده نبوده و در حد وام‏گیری برخی اصطلاحات و شکل‏گیری برخی پرسش‏ها و پاسخ‏ها گمانه‏زنی می‏شود. هنوز در پژوهشی دقیق و روشمند، دست‏کم در حوزه تاریخ کلام امامیه، این مسئله بررسی نشده است.۱

نتیجه‌گیری

همزمان با آغاز مدرسه بغداد، فراتر از جامعه امامیه، در حوزه سیاسی و اجتماعی و فرهنگی حوادث و تحولاتی پدید آمد که بی‏گمان در حوزه اعتقادی مسلمانان اثر‏گذار بود. این تحولات در جامعه امامیه به عنوان بخش فعالی از جامعه مسلمانان ـ خاصه در شهر بغداد که پایتخت سیاسی فرهنگی آن عصر به شمار می‏آمد ـ نیز تأثیرات خود را برجای نهاد. جدا از تحولات بیرون از جامعه امامیه، مهم‌ترین پیشامد درون جامعه شیعی آن دوران غیبت امام معصوم است که به ‌نوعی در دوران فترت کلامی امامیه با حصر امامان معصوم آغاز شده بود. همچنین در مدرسه حدیثی امامیه، به‌ویژه در قم، روندی آغاز شده بود که در تطور دستگاه کلامی امامیه اثر‏گذار بود. مجموعه این عوامل در کنار هم متکلمان امامی را به سوی دستگاهی جدید در علم کلام سوق داد. این دستگاه اگرچه بر پایه‏های روش متکلمان نظریه‌پرداز کوفه بنا گردید، از آنجا که در مختصات زمانی و مکانی متفاوت شکل می‏گرفت، در بازهٔ زمانیِ دو قرنی از نوبختیان و معتزلیان شیعه‌شده تا شیخ مفید و سید مرتضی به‌آرامی از کلام امامیه در دوران حضور ـ چه در روش و چه در محتوا ـ فاصله گرفت و با وجود تلاش‏های متکلمان مدرسه بغداد برای ‏فاصله‏گذاری میان خود و معتزله، تا اندازه‏ای با دستگاه معتزلی همراه شد. البته تأثیر برخی از این عوامل پر‏رنگ‏تر و در حد ناگریزی برای متکلمان و برخی دیگر کمتر است. تأکید می‏شود بررسی میزان و چگونگی تأثیر هریک از این عوامل به صورت تفصیلی پژوهش‏های مستقلی می‏طلبد.

1.. برای شواهد این مطلب به کتاب مناهج البحث عند مفکری الاسلام تألیف دکتر سامی النشار مراجعه شود.

  • نام منبع :
    جستارهایی در مدرسه کلامی بغداد
    سایر پدیدآورندگان :
    جمعی از پژوهشگران، زیر نظر محمدتقی سبحانی
    تعداد جلد :
    1
    ناشر :
    انتشارات دارالحدیث
    محل نشر :
    قم
    تاریخ انتشار :
    1395
    نوبت چاپ :
    اول
تعداد بازدید : 39265
صفحه از 657
پرینت  ارسال به