رگههای تأثیر این گفتمان را حتی میتوان با پیدایش دو جریان ماتریدی و اشعری در بستر اهل حدیث سنی مشاهده کرد.۱ اهل حدیث و پیروان احمد بن حنبل اگرچه در ابتدا با اشعری به دلیل پرداختن به علم کلام و استدلال عقلی چندان روی خوشی نشان نمیدادند، در ادامه به دلیل نیازی که به گفتمان عقلی به معنای نظریه‌پردازی خارج از متن مقدس احساس میکردند، به‌مرور اشعری را نماینده رسمی خود معرفی کردند.۲ جریان حدیثی امامیه نیز اگرچه هرگز مانند جریان حدیثی اهل سنت در تقابل شدید با جریان عقلگرا (نظریه‌پرداز برون‌متنی)۳ نبود، تأثیر گفتمان عقل‌گرایی این عصر را در مدرسه حدیثی قم نیز به‌خوبی میتوان رصد کرد.۴
از جمله پیامدهای نهضت ترجمه که در حاکمیت گفتمان عقل‌گرایی مؤثر بود، آشنایی گسترده مسلمانان با فلسفه بود. متکلمان اسلامی که استفاده از ابزار و اسلوبهای خصم را در مناظرات روا میدانستند، با ورود آثار فلسفی به دنیای اسلام به تفلسف روی آوردند.۵ اندکی پس از آن و همزمان با آغاز مدرسه بغداد نسل اول و دوم فیلسوفان مسلمان قدم به عرصه نهادند. بسیاری از این فیلسوفان در حوزه جغرافیایی بغداد که پایتخت عباسیان بود، فعالیت میکردند و گزارشها از گرایش‌های شیعی و اعتزالی بسیاری از این اندیشه‌ورزان فیلسوف حکایت دارد.۶
در دوره نخستِ کلام اسلامی و به‌خصوص از دوره مأمون برخی متکلمان از جمله هشام بن حکم، ابوالهذیل علاف، نظام و معمر بن عباد با فلسفه آشنا بودهاند و آنان را با مسامحه در شمار فیلسوفان نام بردهاند؛۷ اما تأثیر این آشنایی در حد استفاده از اصطلاحات و برخی اندیشههای فلسفی بوده۸ و همواره متکلمان متقدم اسلامی با فلسفه و منطق که آن را جزئی از فلسفه میپنداشتند مخالف بودند.۹ البته در این عصر (آغاز تا انجام مدرسه کلامی بغداد) فلسفه در میان متفکران مسلمان
1.. ابن خلدون، تاریخ ابن خلدون، ج۱، ص ۵۸۸؛ گلدزیهر، درس‌هایی دربارۀ تاریخ اسلام، ص۲۰۰؛ سبحانی، «عقل‌گرایی و نص‌گرایی در کلام اسلامی»، همان، ص۲۰۹-۲۱۳.
2.. کارا دو وو، متفکران اسلام، ج۴، ص۱۳۷-۱۴۰.
3.. برای آشنایی با نظریه پردازی برون متنی ر.ک: «اقوام کرباسی، نظریه‌پردازی متن اندیش»، جستارهایی در مدرسهٔ کلامی کوفه.
4.. سبحانی، «کلام امامیه؛ ریشهها و رویش‌ها»، همان، ص۳۰-۳۳.
5.. عید نفیسه، اثر الفلسفة الیونانیة فی علم الکلام الاسلامی حتی القرن السادس الهجری، ص۳۹-۵۰ و ۴۳۱ و ۴۳۲.
6.. حسینی کوهساری، تاریخ فلسفۀ اسلامی، ص۴۱-۹۲؛ ایوب، التاریخ العباسی، ص۲۷۱.
7.. شهرستانی، الملل والنحل، ص۴۱-۴۴؛ جهانگیری، مجموعه مقالات، ص۹۶.
8.. ایجی، شرح المواقف، ج۸، ص۳۰۸؛ سامی نشار، نشأة الفکر الفلسفی فی الاسلام، ج۱، ص ۴۲۵-۵۹۱؛ صفا، تاریخ علوم عقلی در علوم اسلامی، ص۱۸۶ و ۱۸۷؛ سبحانی، «کلام امامیه؛ ریشهها و رویش‌ها»، همان، ص ۱۸.
9.. شهرستانی، همان ، ج۱، ص ۴۱؛ ابن خلدون، تاریخ ابن خلدون، ج۱، ص ۵۹۸، ۶۲۳-۶۲۹ و ۶۴۷؛ دینانی، ( ماجرای فکر فلسفی در جهان اسلام، ج۱، ص۱۳۰-۱۳۲.
