معتزلیان تعامل و معاشرت داشتند و گاه اثرپذیریهایی در برخی مسائل از یکدیگر داشتند، اما در مدرسه بغداد این تعامل بسیار گستردهتر بود و نوعی همدلی در این مجالسات نمود دارد که احساس قرابت میان این دو مکتب فکری را در پی داشت.۱
باید پذیرفت به‌خلاف دوران حضور، به‌ویژه عصر صادقین علیهما السلام که متکلمان امامیِ کوفه هم‌پای معتزله فعالیت میکردند و در مجالس مناظره کلامی حتی دست برتر داشتند،۲ پس از افول مدرسه کوفه به علت در محاق بودن جریان مدرسهایِ کلام امامیه به‌ناچار برخی از امامیان برای علم‌آموزی نزد معتزلیان شتافتند.۳ البته این علم‌آموزی یکسویه نبوده و بسیاری از معتزلیان نیز در ادامه از محضر متکلمان امامی مدرسه بغداد دانش آموخته‌اند۴ و اگرچه در ابتدا امامیه در پی این مناسبات از معتزله اثر پذیرفت و به نوعی تقلیلگرایی گرفتار آمد، نتیجه نهایی مناسبات شیعه و معتزله حذف و هضم معتزله در تشیع امامی و زیدی بود.۵ در مجموع این مناسبات امامی ـ معتزلی قطعاً در نزدیکی فکری این دو جریان کلامی در بغداد اثرگذار بوده است.
نهضت ترجمه
در پی نهضت ترجمه و تأسیس بیت الحکمه در بغداد آثار بسیاری از دیگر زبانها به عربی ترجمه شد. بسیاری از این آثار در حوزه حکمت و فلسفه بود و در جغرافیای حکومت عباسی، خاصه بغداد، به صورت گسترده‌ای منتشر شد و از سویی در سایه حمایت رسمی دستگاه خلافت قرار گرفت. این حرکت علمی در عصر غیبت صغرا به اوج خود رسید و مترجمان که خود دانشمندان برجسته‌ای در حوزه علومی مانند کلام، نجوم، ریاضیات، فلسفه و طب بودند، ادبیات عقلی این آثار را در دیگر حوزههای علمی نشر دادند.۶ نتیجه این حرکت، حاکمیت گفتمان عقل‌گرایی خودبنیاد در میان اندیشوران مسلمان بود.۷ از این رو، میتوان گفت عقل‌گرایی به معنای تکیه بر عقل خودبنیاد در اسلام بیشک از عوامل بیرونی اثر پذیرفته است.۸
1.. قاضی عبدالجبار، فضل الاعتزال، ص۲۹۱.
2.. مفید، الفصول المختاره، ص۵۱.
3.. مکدرموت، اندیشههای کلامی شیخ مفید، ص۱۲، ۱۳و۴۹۱.
4.. صبحی، فی علم الکلام، ج۱، ص ۳۳۲-۳۳۵.
5.. جعفریان، همان، ص۵۸-۶۱و۸۲-۸۷.
6.. ابن خلدون، تاریخ ابن خلدون، ج۱، ص ۶۲۹-۶۳۳؛ صفا، تاریخ علوم عقلی در علوم اسلامی، ص۴۹-۱۸۰؛ عید نفیسه، اثر الفلسفة الیونانیة فی علم الکلام الاسلامی حتی القرن السادس الهجری، ص۶۱-۷۱.
7.. دینانی، ماجرای فکر فلسفی در جهان اسلام، ج ۱، ص۷۱.
8.. عید نفیسه، اثر الفلسفة الیونانیة فی علم الکلام الاسلامی حتی القرن السادس الهجری، ص۴۳۱؛ سبحانی، «عقل‌گرایی و نص‌گرایی در کلام اسلامی»، همان، ص۲۰۸.
