یکدیگر است. البته در نمایی کلی‏تر باید گفت میراث حدیثی امامیه همواره نسبت با میراث حدیثی عامه به جریان نظریه‌پرداز عقل‏گرای کلامی نزدیک‏تر است؛^۱ زیرا نهایت اختلاف جریان نص‏گرا و عقل‏گرای امامی، به‌خلاف اهل سنت، در باب عقل نظری است و در احکام عقل عملی هر دو جریان به حسن قبح عقلی اعتقاد داشتند و آن را ذاتی افعال می‏دانستند.^۲ از همین رو، مکدرموت معتقد است حدیثی‏گری شیعه که شیخ مفید در آن حرکت کرده بیش از حدیثی‏گری اهل سنت به اعتزال نزدیک است.^۳ شاهد دیگر بر این مدعا این است که محدث‌متکلمان قمی که نقدنامه‏هایی در رد غلات، قرامطه، جبرگرایان، گروه‏های جعفریه و محمدیه و نمونه‏هایی از این دست دارند،^۴ هیچ‌گاه نقدی حداقل مصرح بر متکلمان امامی بغداد به نگارش در‏نیاوردند.^۵ بنابراین، تقابل مدرسه حدیثی ـ کلامی قم با مدرسه کلامی بغداد نسبت به تقابل محدودی که محدثان و محدث‌متکلمان مدرسه کوفه و قم با جریان نظریه‌پرداز عقل‏گرای کوفه داشتند،^۶ بسیار کم‏رنگ است.

علاوه بر این، باید دقت کرد که به‌ خلاف مدرسه کوفه، جریان حدیثی و کلامی امامیه در یک محیط جغرافیایی فعالیت داشتند و همواره درگیر بودند. پس از غیبت صغرا جریان اصلی کلامی امامیه در بغداد و جریان اصلی حدیث امامیه در قم فعالیت می‏کردند. همین فاصله جغرافیایی این دو جریان خود می‏تواند عاملی مؤثر در اندیشه‏ورزی آزاد‏تر و عقلانی‏تر مدرسه کلامی بغداد باشد. البته محدثان قمی برای انتشار روایات مدرسه قم در بغداد تلاش‌هایی صورت دادند، اما این نکته مهم است که هیچ گزارشی از درگیری کلینی، شیخ صدوق و پدرش ـ که ظاهراً مدتی طولانی در بغداد بوده‏اند ـ^۷ با جریان کلامی امامیه در بغداد در دست نیست.

البته ممکن است خمودگی مدرسه کلامی بغداد در حد فاصل میان نوبختیان و شیخ مفید را هم در نتیجه فعالیت کلینی و امثال وی دانست که راستی‌آزمایی این فرضیه و بررسی شواهد آن به پژوهشی مستقل نیاز دارد. کافی در بغداد منتشر شده و کلینی دغدغه انتشار کلام متن‌اندیش را داشته و احتمالاً نزدیک به بیست سال در بغداد کتاب خود را عرضه کرده است. پدر صدوق بارها به بغداد آمده و خود صدوق حد‏اقل دوبار در آنجا حضور یافته و در حالی که جوان بوده، مشایخ بغداد از

گردید، نسبت به جریان حدیثی کوفه به جریان عقل‏گرای امامیه نزدیک‏تر بود.^۱ این مسئله در تألیفات روایی آن عصر قابل ردگیری است. بر خلاف آثاری مانند بصائر الدرجات که مسائل فراعقلانی در آن نمود بسیار دارد، آثاری مانند کافی با روایات باب عقل آغاز می‏گردد و صدوق در کتاب توحید بر همین اساس روایات را گزینش می‏کند.^۲

کلینی به تبع علی بن ‏ابراهیم و ابراهیم بن ‏هاشم گرایشی به خط فکری متکلمان کوفه به‌خصوص هشام بن ‏حکم داشته و جریان قوی کلینی که به بغداد نیز انتقال یافت، ممکن است در رویکرد عقل‏گرای بغدادیان مؤثر افتاده باشد.^۳ متکلمان بغداد اندیشه‏‏های خود را در تناقض جدی با میراث حدیثی امامیه که قمی‏ها خاصه جریان ابراهیم بن‏ هاشم آن را عرضه می‌کردند، نمی‏دیدند و در نهایت برخی اختلافات محتوایی را ناشی از برداشت غلط و کج‌فهمی قمی‏ها ـ از جمله خط فکری احمد بن ‏محمد بن ‏عیسی اشعری که نماینده رسمی آن شیخ صدوق بود ـ^۴ از این میراث می‏دانستند. شاهد این ادعا تألیف کتاب تصحیح الاعتقادات از سوی شیخ مفید در تبیین نادرستی فهم شیخ صدوق از روایات است. نکته دیگر که باید بدان توجه کرد این ‏است که شیخ مفید شاید از این رو که کلینی وارد عرصه فهم حدیث نشده درباره وی سخنی گزنده ندارد؛ این در حالی است که به صدوق تاخته است. به عبارت دیگر، وی عرصه نقل حدیث قمی‏ها را قبول دارد، اما ورود آنان به عرصه فهم روایات را برنمی‏تابد.

این تحولات در جریان حدیثی امامیه موجب شد از سویی برجسته‏ترین محدثان امامی در قم رویکردی کلامی اتخاذ کنند^۵ و از میراث متکلمان فراوان در آثار خود بهره ببرند^۶ و از سوی دیگر متکلمان امامیه بغداد نیز که خود محدثانی برجسته بودند، ابایی از حدیث‌آموزی نزد محدث‌متکلمان قمی نداشتند و محدث‌متکلمان قمی مانند صدوق و کلینی نیز میراث حدیثی خود را بدون مشکل جدی در بغداد عرضه کردند.^۷ حتی سید مرتضی که به محدثان امامیه به‌تندی می‏تازد، در این میان صدوق و پدرش را استثنا می‏کند.^۸ این مطالب گویای پذیرایی متقابل قمی‏ها و بغدادیان از میراث