و فاقد نظریهپردازی بوده است، بلکه نظریهپردازی مدرسه کلامی بغداد ادامه نظریهپردازی جریان متکلمان مدرسه کلامی عصر حضور یعنی مدرسه کوفه بوده و شباهتهای بسیاری با آن دارد.۱
جریان عقلگرا و نظریهپرداز در میان امامیه مسئلهای نوپدید نبود و اساساً علم کلام به معنی دفاع عقلانی از باورهای دینی است.۲ پیش‌تر در سده دوم هجری متکلمان نظریهپرداز مدرسه کوفه در مقابل دو جریان محدثان و جریان محدث‌متکلمان، جریانی عقلگرا به شمار میآمدند.۳ اما متکلمان آن عصر با عرضه نظریهپردازی خود به امام، همواره خود را در معرض قضاوت نهایی نص امام معصوم می‌دانستند.۴ به دیگر معنا، متکلمان نظریهپرداز کوفه در یک چارچوب مشخص و بر پایه احادیث و معارفی که از سامانه وحی دریافت میکردند، اندیشه‌ورزی و معارف را نظریهپردازی میکردند و در حقیقت نظریهپردازی آنان متناندیش بود؛ رفتاری که بر اساس دیدگاه معرفت‌شناختی ویژه امامیه، تبیین عقلانی باورهای دینی را در پرتو متن مقدس باور داشت و به انجام میرساند. این چاچوب و الگو در کلام امامیه، به‌تدریج در بغداد به سمت اعتزال میل کرد؛ تا آنجا که معارف وحیانی به جای آنکه نقش تعیین‌کننده داشته باشند، بیشتر نقش مؤید به خود گرفتند.۵
در همان عصر نیز محدثان امامی با دستمایه قرار دادن روایات معصومان علیهم السلام در ذم کلام و متکلمان درصدد محدودسازی فعالیت آنان بودند و در مقابل، متکلمان روایات مذکور را ناظر به شرایط و افراد می‌دانستند و باور داشتند آن را نباید منع و مانعی برای نظریهپردازی و دفاع عقلانی از میراث وحیانی دانست.۶ البته تحول مهم‌تری که در این دوران در جریان کلامی امامیه نسبت به جریان کلامی کوفه اتفاق افتاد مربوط به موضوع بینیازی عقل به وحی و انکار معرفت اضطراری و فطری بود. سید مرتضی نخستین امامی است که در آثارش بر نیاز نداشتن عقل به وحی در شناخت تصریح کرده و شیخ مفید و احتمالاً نوبختیان همچنان بر نیازمندی عقل به وحی پای میفشردند؛ اما بنابر گزارش اشعری در عصر پیدایش مدرسه بغداد گروهی از معتزلیان شیعه‌شده به نیاز نداشتن عقل به وحی باور داشتهاند. اندیشه نوبختیان درمورد رابطه عقل و وحی و جایگاه معرفت فطری بهگونهای آشکار به دست ما نرسیده و تنها میدانیم ابومحمد نوبختی علاوه بر معرفت اکتسابی، معرفت
1.. صبحی، فی علم الکلام، ج۱، ص ۱۶-۱۸.
2.. همان.
3.. سبحانی، «کلام امامیه؛ ریشهها و رویش‌ها»، همان، ص۲۷؛ اقوام کرباسی، «مدرسۀ کلامی کوفه»، نقد و نظر، شمارۀ ۶۵، ص۴۷.
4.. کلینی، کافی، ج۱، ص ۱۷۱ ـ ۱۷۴؛ ابن بابویه، اعتقادات الامامیه، ص۴۳.
5.. اقوام کرباسی، «مدرسۀ کلامی کوفه»، همان، ص۴۷ و ۴۸.
6.. مفید، تصحیح الاعتقادات، ص۶۸-۷۳؛ سبحانی، «کلام امامیه؛ ریشهها و رویش‌ها»، همان، ص۲۷.
