روح. بدن موات/مرده است و در واقع، روح همه امور بدن را در اختیار دارد. روح، قوه درّاکه حساس و فاعل است. هشام روح را جزء اصلی انسان می‏دانست؛ روحی که خود نوری از انوار است.^۱ در نظر هشام روح، اساس حقیقت انسان است و فعل و درک انسان، همه به روحی غیرمادی است.

درباره نظریه ابن ‏راوندی دو رأی بیان شده که زمان آن مشخص نیست. در یکی از این آرا، وی پیرو اندیشه معمر بوده است.^۲ معمر در نظریه‏اش، که متأثر از فلاسفه بوده، مانند هشام ‏بن ‏حکم قائل به غیر جسمانی بودن حقیقت انسان شده است.^۳ مقایسه این نظرِ ابن ‏راوندی با دیدگاه هشام، شباهت بسیاری میان آن دو را نشان می‏دهد. ابن ‏راوندی در توضیح نظر معمر می‏گوید: وی معتقد بود حقیقتِ انسان عینی از اعیان است که هیچ‌یک از ویژگی‏های اجسام را ندارد؛ یعنی جزء و کل داشتن، تقسیم شدن، تحرک و سکون، و مکانی که در آن تمکن یا حلول کند، که هیچ‌یک (خصوصیات جسم) برای این عین موضوعیت ندارند. معمر معتقد بود حقیقت انسان است که بدن را تدبیر می‏کند، حرکت می‏دهد یا بی‏حرکت می‏کند؛ در حالی که دیده نمی‏شود.^۴ در واقع، در نظر معمر، حقیقت انسان غیر جسمانی و غیر مکان‏مند است. معمر حقیقت انسان را جزء لایتجزی می‏داند که مدبر در عالَم است.^۵ بر پایه این رأیِ ابن ‏راوندی، تشابه نظری میان او و هشام بسیار است، ولی مشخص نیست که ابن ‏راوندی در چه دوره‏ای این نظریه را داشته و چه هنگام از آن بازگشته است.^۶

درباره ابن ‏راوندی نظریه دیگری نیز گزارش شده و آن اینکه وی معتقد بود حقیقت انسانِ مختارِ مأمور‏به و منهی‏عنه، شیء واحدی است که در قلب جای دارد و همه جوارح مسخر قلب‌اند.^۷ ابن راوندی معتقد بود در بدن، ارواح زنده‏ای وجود دارد که احساسات و تألمات بدن به سبب آنها صورت می‏گیرد و همه قسمت‏های بدن دارای روح است و روحِ قلب متفاوت با روح اعضای دیگر است.^۸ این نظریه او با نظریه هشام از جنبه‏های گوناگونی، مانند تجرد و جسمانی بودن، بسیط یا مجرد بودن روح، تجزیه با تجزیه‏ناپذیری روح، درک احساس بدن پس از فراغت روح، جوهر یا

هشام ‏بن ‏حکم را نخستین کسی معرفی می‏کند که اندیشه نص و استخلاف را در امامیه وضع کرد.^۱ از سوی دیگر، درباره ابن ‏راوندی نیز گزارش‏های مشابهی وجود دارد. در منابع کلامی گزارش شده که نظریه نص جلی در تفکر امامیه را ابن ‏راوندی طرح کرده است.^۲ معتزلیان نخستین گروهی‏اند که این انتساب را طرح کردند.^۳ گزارش‏هایی نیز وجود دارد که می‏گوید هشام و ابن ‏راوندی در این نظریه هم‏رأی‌اند و حتی ابن ‏راوندی را هم‏سو با هشام معرفی می‏کند.^۴ در برخی از متون تصریح شده کسی که این اندیشه را میان امامیه وضع کرد هشام ‏بن ‏حکم بود، ولی ابن ‏راوندی آن را یاری کرد.^۵

در بحث تواتر روایات دالّ بر نصوص نیز باید گفت جریانی در تاریخ اندیشه امامیه بر این باور بود که این نصوص متواتر نیستند.^۶ قاضی عبدالجبار در المغنی می‏گوید هشام ‏بن ‏حکم این بحث را طرح کرد که این نصوص، متواترند و ابن ‏راوندی در این بحث راه او را پیموده است.^۷

برخی مدعی شده‏اند نظریه عصمت را هشام وضع کرده^۸ و از سوی دیگر ابن ‏راوندی نیز قائل به عصمت امام بوده^۹ و ظاهراً این نظریه را از هشام ‏بن ‏حکم گرفته است؛^۱۰ از این روست که ابن ‏راوندی نظریه عصمت هشام را در آثار خود گزارش کرده است.^۱۱ هشام ‏بن ‏حکم معتقد بود آیات قرآن نظریه امامیه بر نص و عصمت امام را تأیید می‏کنند^۱۲ و ابن ‏راوندی نیز از همین راه برای اثبات تلازم نص و عصمت استفاده کرده است.^۱۳

در بحث حقیقتِ انسان، میان نظریه هشام و ابن ‏راوندی، بر اساس برخی از نظریات منتسب به ابن ‏راوندی، می‏توان تعاملاتی یافت. هشام ‏بن ‏حکم بر این باور بوده که انسان دو جزء دارد؛ بدن و