«اصحاب حدیث» ابن‏تیمیه(م ۷۲۸ق)، از میان «متأخران اسلامی» احمد امین مصری، مدرسی طباطبایی و در کنار اینان برخى از «خاورشناسان» مانند مکدرموت، آدام متز، مونتگمرى وات و مادلونگ همگی به‌نحوی مدعی‏اند کلام شیعه در مقایسه مدرسه کوفه و بغداد، از معتزله اثر پذیرفته است. واسطه این اثر‏پذیری می‏تواند دو گروه نوبختیان(ابوسهل و ابومحمد) و معتزلیانِ شیعه‏شده (مانند ابوعیسی وراق، ابن ‏راوندی، ابن ‏قبه، ابن ‏مملک، ابن ‏فسانجس و ابن ‏تبان) باشد. نویسنده در مقاله‏ای دیگر این نکته را نشان داده که نمی‏توان همه معتزلیانِ شیعه‏شده را یک‏دست دانست و همه آنها را واسطه انتقال آموزه‏های معتزلی به امامیه و گرایش کلام امامیه در بغداد به اعتزال قلمداد کرد و هریک از آنها را باید در فضای فکری خود تحلیل کرد.^۱ در این میان، ابن ‏راوندی چهره شاخص این جریان است که با توجه به قدرت علمی و فعالیت‏های بسیار خود در عرصه آموزه‏های شیعی، می‏توان وی را نامزد برجسته‏ای در انتقال آموزه‏های کلامی معتزله به امامیه برشمرد.

بر خلاف این نظریه باید گفت ابن راوندی خود ادامه‏دهنده راه متکلمان امامیه در کوفه بوده و از سنت کلامیِ بزرگان امامیه در کوفه حمایت کرده است. بررسیِ این موضوع، افزون بر اینکه چهره جدیدی از ابن ‏راوندی ترسیم می‏کند، به‌نحوی نظریه مشهور را نیز نقد می‏کند. مهم‌تر از همه اینکه در صورت اثبات این فرضیه، جایگاه علمی متکلمان امامیه در کوفه نیز روایت می‏گردد؛ زیرا ابن ‏راوندی ـ بزرگ‌ترین منتقدِ اعتزال با هر هدفی که داشت ـ با مبانی کلامیِ امامیه که متکلمان امامی در کوفه نظریه‏پردازی کرده‏اند، به نقد فراگیرترین و قدرتمندترین بنیاد کلامیِ عقل‏گرای جهان اسلام در طول سده دوم تا پنجم هجری رفته است. ضمن اینکه سخن از این موضوع می‏تواند به روشن شدن زمینه‏ها و بسترهای شکل‏گیریِ کلام امامیه در بغداد و علت جهت‏گیری‏های خاص آنان در مباحث کلامی کمک کند. در واقع، این بحث، یکی از مراحل حساس و تاریک تاریخ تفکر امامیه را بازخوانی می‏کند.

ابن ‏راوندی

«ابوالحسین احمد بن‏ یحیى ‏بن ‏اسحاق راوندى» از شخصیت‏های معروف و مشهور دانش کلام، در طول سده سوم در بغداد بوده است. او آثار فراوانی نگاشته و صاحب نظریات مختلفی در حوزه‏های گوناگون کلام بوده است. معتزلیان به او گرایش‏های گوناگون مذهبی را نسبت داده‏اند. آنان از ابن ‏راوندی در طبقات خود یاد می‏کنند^۲ که سپس ملحد شد و تا آخر عمر بر الحاد خود تأکید کرد،

ابن ‏راوندی و دفاع از اندیشه کلامیِ کوفه

عباس میرزایی نوکابادی^۱

درآمد

ابن ‏راوندی از شخصیت‏های اثر‏گذار در تاریخ تفکر اسلام است که در دهه‏های میانیِ سده سوم، جریانی انتقادی را بر ضد معتزلیان به راه انداخت. درباره ابن ‏راوندی و شخصیت و مذهب وی ابهام‏هایی وجود دارد. شواهد تاریخی نشان می‏دهد او در دوره‏ای معتزلی بوده و سپس به امامیه گرایش پیدا کرده، ولی اینکه در دوره‏ای به الحاد گرایش داشته یا خیر، در هاله‏ای از ابهام است. معتزلیان که ‏از مخالفانِ سرسخت وی به شمار می‏روند، گزارش‏هایی از الحاد او نقل کرده‏اند و این گزارش‌ها از آنجا به منابع دیگر راه یافته است. صحت و سقم این گزارش‏ها و اینکه آیا به‌واقع ابن ‏راوندی آن ‏گونه که معتزلیان می‏پندارند ملحد بوده یا این اتهام تنها به سبب نقدهای بنیادینی است که ابن ‏راوندی به انگاره‏های توحیدی و عدلیِ اندیشه اعتزال وارد کرده، خارج از محدوده این مقاله است. این نوشتار به واکاویِ این موضوع می‏پردازد که ابن ‏راوندی بعد از پذیرشِ تشیع امامی، به کدام‌یک از جریان‏های کلام امامیه گرایش داشته است. دانسته است که او بعد از پذیرش مذهب جدید، آثاری در دفاع از آموزه‏های امامیه نگاشت. همچنین بر اساس مبانی کلامیِ امامیه، به نقد اندیشه‏های معتزله پرداخت. این نکته درباره ابن ‏راوندی باارزش است که آیا او سنت جدیدی در کلام امامیه پایه‏ریزی کرد که از دیدگاه معتزله متأثر بود، یا اینکه ادامه‏دهنده جریان کلامیِ امامیه دوره پیش بود؟

در این باره، مباحثی به قدمت تاریخ تفکر شیعه مطرح شده است. از «معتزله» ابوالحسین خیاط(م ۳۰۰ق)، از «اشاعره» ابوالحسن اشعری(م ۳۳۰ق) و شهرستانی(م ۵۴۸)، از متمایلان به