آورد و چه‌بسا شواهد اعم از مدعا باشند، ولی در آشکار شدن بحث می‏تواند یاری‏رسان باشد و افزون بر این می‏تواند ما را به کلیت نگاه وراق به این مدرسه کلامی آگاه سازد.

وراق متکلمی اندیشه‌نگار بود و مشهور‏ترین اثرش مقالات است. ولی نکته مهم اینجاست که وی افزون بر مقالات که در آن به آرا و دیدگاه‏های گروه‏های مختلف شیعی اشاره کرده و در آثار بعدی نیز بازتاب داده شده، کتاب دیگری درباره دیدگاه‏ها و اندیشه‏های شیعیان به نام کتاب اختلاف شیعه نگاشته است.^۱ اهمیت این کتاب در این است که وراق آن را در نیمه نخست سده سوم هجری ـ در دوران اوج کلام اعتزالی که برجسته‏ترین شخصیت‏های معتزلی در آن فعالیت علمی می‏کردند ـ نگاشته است.^۲ او در این کتاب به احیای بزرگ‌ترین رقیب فکری معتزله همت گماشت؛ زیرا دریافته بود که مدرسه کوفه که نقطه مقابل جریان کلامی اعتزال بود، رو به زوال نهاده یا دست‏کم دوران رکود را می‏گذراند. وراق در این کتاب که به نقل اندیشه‏های بزرگان امامیه پرداخته است،^۳ در واقع روایتگر اهمیت و اعتبار کلام امامیه در این دوره است.

گزارش‏های وراق درباره برخی متکلمان کوفی به دیگر منابع راه یافته است. هشام بن سالم جوالیقی و هشام بن حکم از جمله این متکلمان‏اند. گزارشی درباره ذات خداوند متعال با عبارت‏های مختلف از هشام بن سالم جوالیقی در منابع از طریق وراق نقل شده است.^۴ درباره هشام بن حکم موضوع کاملاً متفاوت است، به‏گونه‏ای که از میان گزارش‏های مقالات‌نگاری به ‏جا مانده از ابوعیسی وراق، هشام بن حکم بیشترین سهم را دارد. دیدگاه‏های هشام در مباحثی همچون توحید،^۵ عدل^۶ و امامت^۷ در منابع کلامی و مقالات‌نگاری به واسطه وراق گزارش شده است.

افزون بر گزارش نظریات متکلمان کوفه از سوی وراق، از جنبه‏های دیگری نیز می‏توان رابطه وراق و مدرسه کوفه را ارزیابی کرد و آن، نوع نگاه مخالفان به مدرسه کوفه و وراق است. البته در این

نظریه‏پرداز تفکر امامیه سبب شد تا نه‌تنها مخالفان وی، بلکه اندیشوران امامیه نیز نسبت به دیدگاه‏های وی حساس باشند.

متکلمان و محدثان امامیه هر دو، اندیشه‏های هشام را با دقت دنبال و گاه آنها را نقد می‌کردند یا به دفاع از آنها برمی‏خاستند. این توجه به هشام از آن روی بود که وی روشی را در کلام امامیه پی می‏گرفت که در دیگر متکلمان امامی تا آن زمان کمتر به چشم می‏خورد. هشام بن حکم با اینکه در بنیاد اندیشه‏های کلامی با کوفیین هم‏آوا و هماهنگ بود، تبیینی جدید از آموزه‏های اعتقادی امامیه ارائه می‏کرد که نقش عقل در آن بسی پررنگ‏تر بود. حساسیت بزرگان امامیه نسبت به اندیشه‏های هشام به این دلیل بود که وی ـ در جهت نظریه‏پردازی اندیشه‏های امامیه ـ تبیین‏های تازه‏ای از آموزه‏های شیعه ارائه می‏داد که با دیدگاه‏های دیگر امامیان چندان هماهنگ نبود. تلاش‏ها و فعالیت‏های هشام که با تولید آثار علمی بسیار همراه بود، جایگاه علمی ویژه‏ای را در کوفه برای وی رقم زد که به تربیت‏ یافتن شاگردان بسیار انجامید که پس از چندی هریک در مدرسه کوفه صاحب کرسی کلام شدند. ابومالک حضرمی، یونس بن عبدالرحمن، علی بن منصور، ابوجعفر سکاک، حکم بن هشام (فرزند هشام) و علی بن سماعیل میثمی همگی از شاگردان هشام بن حکم بوده‏اند. تربیت این حلقه از متکلمان سبب شد تا اندیشه هشام در نسل‏های پس از وی نیز همچنان پویا باشد و پی گرفته شود.^۱

ابوعیسی وراق و کلام امامیه در کوفه

برای بررسی رابطه و نوع رویا‏رویی وراق با کلام امامیه به دو شیوه می‏‏توان بحث کرد: نخست، تمرکز بر شواهد غیر محتوایی؛ دوم، بررسی شواهد ناظر به اندیشه‏های وراق با متکلمان امامیه در کوفه که با مقایسه میان آرا و اندیشه‏ها می‏تواند به بحث یاری رساند. نخست باید گفت که بیشتر گزارش‏های مربوط به وراق و مدرسه کوفه، ناظر به شاخص‏ترین متکلم کوفه، یعنی هشام بن حکم است. از این ‏رو، در واقع می‏توان بحث وراق و کلام امامیه در کوفه را دائرمدار بحث وراق و هشام بن حکم دانست. البته این بدان معنا نیست که مقاله تنها بر پایه گزارش‏های مربوط به هشام استوار باشد، بلکه سمت‏وسوی حرکت مقاله در مقایسه وراق با کوفه به آن سویی است که گزارش‏ها وجود دارد.

شواهد غیر محتوایی

در اینجا به گزارش‏هایی پرداخته می‏شود که به‏گونه‏ای ارتباط میان وراق و مدرسه کوفه را روایت کرده‏اند. البته نمی‏توان همه این گزارش‏ها را نشانه و گواه ارتباط مستقیم وراق و مدرسه کوفه به حساب