تهمت‏ها به وراق را در همین نکته باید جست‏وجو کرد. به هر حال، وراق پس از جدایی از اعتزال به امامیه پیوست؛^۱ گرایشی که معتزلیان آن را واقعی نمی‏دانستند، اما تصریح می‏کردند که وراق در این مسیر خدماتی به مذهب جدیدش نمود.^۲ آن‏گونه که مخالفان وی گفته‏اند، جایگاه او در میان امامیان به‏گونه‏ای بوده که بسیاری از بزرگان امامیه به دیدگاه‏ها و اندیشه‏هایش توجه نشان می‏دادند.^۳ ‏

مدرسه کوفه و هشام بن حکم

مدرسه کوفه از نخستین مدارس کلامی امامیه در سده دوم و آغازین سال‏های سده سوم هجری به شمار می‏رود. این مدرسه ـ که در دوران حضور ائمه علیهم السلام با محوریت شهر کوفه فعالیت می‏کرد ـ بر پایه روایات اعتقادی امامان شیعه علیهم السلام به اندیشه‏ورزی در حوزه کلام می‏پرداخت. متکلمان این دوره افزون بر نظریه‏پردازی در حوزه آموزه‏های اعتقادی، در بحث و مناظره‏های دینی با مخالفان نیز حضور فعال داشتند. معتزلیان، بزرگ‌ترین رقیب علمی متکلمان کوفه به شمار می‏رفتند که بخش فراوانی از مجادله‏های کلامی و مناظره‏های کوفیان در تقابل با آنان شکل گرفت.

ویژگی برجسته کلام نظریه‏پرداز کوفه این بود که در کنار فهم گزاره‏های اعتقادی از روایات اهل بیت علیهم السلام وارد حوزه نظریه‏پردازی نیز شدند. مؤمن الطاق، هشام بن سالم، زرارة بن اعین و در دوره بعد هشام بن حکم، علی ‏بن رئاب، محمد بن حکیم و عبید بن زراره از متکلمان نامدار این دوره‌اند. مدرسه کلام امامیه در کوفه با همه تأثیراتی که در پویایی کلام شیعه داشت، در دو دهه پایانی سده دوم هجری به‌تدریج رو به افول نهاد. البته در سال‏های پایانی حیات مدرسه کوفه، برخی متکلمان مشهور همچون هشام بن حکم و مؤمن الطاق به بغداد مهاجرت کردند و همین سبب حضور جدی‏تر اندیشه‏های امامیه در بغداد و آشنایی هرچه بیشتر مخالفان با بنیادهای معرفتی امامیه شد.

یکی از متکلمان ممتاز و برجسته مدرسه کوفه هشام ‏بن ‏حکم است. در منابع مقالات‏نگاری و آثار به جا مانده از معتزلیان، هشام مهم‌ترین متکلم مدرسه کوفه است که بیشترین توجه به اندیشه‏های وی شده است. مقالات الاسلامیین اشعری و آثار ابوالحسین خیاط و قاضی عبدالجبار نمونه‏های بارز این آثارند که بارها از اندیشه‏های هشام یاد کرده‏اند. هم از این روست که هیچ‌یک از متکلمان کوفه همچون هشام محور بررسی و نقد مخالفان امامیه قرار نگرفته‏اند. شخصیت ممتاز هشام در مقام

ایرانی بوده^۱ در بغداد می‏زیسته^۲ و در سال ۲۴۷^۳ یا ۲۴۸ قمری^۴ از دنیا رفته است. شخصیت علمی او را بزرگان دانش ستوده‌اند.^۵ او آثار و نوشته‏های بسیاری داشته که معروف‏ترین آنها المقالات است که در حوزه اندیشه‏نگاری نگاشته شده است. کتاب السقیفه، نقض العثمانیه، کتاب اختلاف الشیعه، الدیانات، کتاب الحدث‏ و چند کتاب درباره امامت و چندین اثر در ردّ نصارا و یهود نیز از جمله آثار وی به شمار می‏آیند.^۶ شهرت آثار او، به‌ویژه در بغدادِ سده‏های چهارم و پنجم،^۷ و همچنین توجه به اندیشه‏های وی و نقد آنها از سوی متکلمان امامیه^۸ و معتزله^۹ و فیلسوفان نیز نشان‏دهنده جایگاه علمی بلند وراق است.

مذهب اعتقادی ابوعیسی وراق از مباحث مناقشه‏برانگیز بوده است. بر پایه گزارش‏های معتزلیان، وی نخست معتزلی بود^۱۰ و سپس از معتزلیان جدا شد و در صف مخالفان آنان درآمد.^۱۱ مهم‌ترین ویژگی علمی وراق رویارویی وی با اندیشه‏های معتزلی است و همین امر سبب برخوردهای معتزلیان با وی شد. او در کنار نقد اندیشه‏های آنان دیدگاه‏های جدیدی را نیز طرح کرده است.^۱۲ نقد مهم‌ترین بنیاد معرفتی معتزله، یعنی اندیشه‏های توحیدی^۱۳ و واگویی لوازم و پیامدهای نظریه‏های اهل اعتزال، اظهارنظرهای تند معتزلیان را در پی داشت. رویکرد انتقادی تند وراق به کلام معتزلی و بیان لوازم و پیامدهای کفرآمیز دیدگاه‏های آنان سبب شد تا معتزلیان اندیشه‏های وراق را نادرست و همسو با گرایش‏های مانوی و ثنوی معرفی کنند^۱۴ و او را کذاب بنامند.^۱۵ به نظر می‏رسد سرّ انتساب انواع