وی با نام کتاب المجالسة مع ابی‌علی الجبائی^۱ باید قبل از سال ۳۰۳ قمری دانست؛ زیرا ابوعلی در این سال از دنیا رفته است.

درباره جایگاه علمی ابن مملک باید گفت که نجاشی با عبارت «ابوعبداﷲ جلیل فی اصحابنا، عظیم القدر والمنزله»^۲ به تعریف از وی می‏پردازد. همین عبارت را نیز علامه حلی تکرار کرده است.^۳ کتاب المجالسة مع ابی‌علی الجباییِ ابن مملک حکایت از مناظره‏ جدی‏ او با جبائی دارد. ابوالحسن اشعری به نظریات ابن مملک در مقالات الاسلامیین اشاره و نام وی را در کنار نام احمد بن علی شطوی (م ۲۹۷ق) و ابوالقاسم بلخی (م ۳۱۹ق) که هر دو از معتزلیان بغدادند، ذکر می‏کند^۴ و این، نشان از شخصیت علمی اوست.

کتاب الامامه، کتاب الجامع فی سائر ابواب الکلام کبیر، کتاب المسائل و الجوابات فی الامامه، نقض الامامة على الجبائی، کتاب موالید الائمه، کتاب المجالسة مع ابی‌علی الجبائی کتاب‏های ابن مملک‏اند. بر اساس المجالسة مع ابی‌علی الجبایی احتمالاً او به عراق (بغداد یا بصره) یا اهواز، محل اقامت ابوعلی جبایی، مسافرت‏هایی کرده است. ولی احتمال حضور وی در عراق ـ با توجه به جلسات وی با ابن جبرویه ـ بیشتر است و شاید به همه این شهرها سفرهایی کرده باشد.

جایگاه و تأثیر ابن مملک در کلام امامیه

درباره ارتباط ابن مملک با علمای امامیه، تنها یک گزارش وجود دارد. نجاشی ذیل نام ابومحمد عسکری عبدالرحمن بن احمد بن جبرویه می‏گوید که محمد بن عبداﷲ بن مملک اصبهانی به دست ابن جبرویه از اعتزال دست کشید و مذهب امامیه را پذیرفت. این گزارش آشکارا از ارتباط ابن مملک با ابن جبرویه حکایت دارد.

نجاشی از ابن جبرویه با عنوان متکلم «جید الکلام» یاد می‏کند که با عباد بن سلیمان و بزرگان معتزلی از طبقه هفتم اعتزال، بحث‏های کلامی داشته است.^۵ درباره ابن جبرویه گفته شده که وی با بزرگان معتزلی در این طبقه بحث‏ها و مناظره‏هایی داشته است. این جایگاه ابن جبرویه از بلندی جایگاه علمی ابن مملک حکایت دارد.

بر پایه این گزارش‏ها ابن قبه به‏طور عموم در بحث امامت مورد توجه دانشوران امامی بوده است. هیچ‌یک از بزرگان شیعه نقد یا ردیه‏ای بر وی ننگاشته‏اند و هیچ‏گونه قدحی بر ضد او به دست نیامد. متکلمان امامیه در بغداد و فهرست‏نگاران امامیه در دوره‏های مختلف، همگی به نیکی از ابن قبه یاد کرده و به تلاش‏های او در کلام امامیه در بحث امامت به‌نحوی اشاره کرده‏اند. از سوی دیگر، در حوزه توحید و عدل تقریباً هیچ گزارشی از اندیشه‏های ابن قبه حتی در میراث کلامی متکلمان بغداد یافت نمی‏شود. در ضمن، چارچوبی که ابن قبه در بحث امامت عامه ارائه کرده، بر پایه ساختار امامتی معتزله استوار است. بر اساس این رهیافت‏ها در یک تحلیل می‏توان گفت که ابن قبه معتزلی است ولی بحث امامت را پذیرفته و در دیگر مباحث به همان آموزه‏های معتزلی باور دارد. تمرکز اندیشه‏ها، آثار و مناظرات او را در بحث امامت از این جهت می‌توان تحلیل کرد. از این‏ روست که نگاه او در مدرسه کلام امامیه در بغداد با گرایش معتزلی مورد پسند واقع شده است. با مروری بر این رهیافت‏ها نمی‏توان به‌سادگی پذیرفت که ابن قبه به عنوان یکی از معتزلیان شیعه‌شده سهمی در گرایش کلام امامیه، به‌ویژه در بحث توحید و عدل، به معتزله داشته باشد.

نکته مهم دیگر زمانه ابن قبه است. عصر ابن قبه دوران گذار کلام شیعه و حدفاصل دو مدرسه کوفه و بغداد است. او در واقع در زمانه انتقال به دوره‏ای جدید از کلام شیعه زندگی می‏کند. در این دوران، یعنی اوایل سده چهارم کلام، کوفه در حاشیه قرار دارد. اگر ابن قبه در یکی از موضوعات اختلافی میان قم و بغداد اندیشه‏ای را مطرح کرده بود حتماً در جایی به آن اشاره می‌شد. ضمن اینکه ابن قبه، مانند معتزله، حجت نبودن خبر واحد را قبول داشت. اینها نشان می‏دهد که وی هنوز در متن اندیشه‏های معتزلی است. این نگاه ابن قبه درست نقطه مقابل وراق و ابن راوندی و در مقابل جریان کلام امامیه در کوفه است و نقطه مشترک میان این سه شخصیت این است که امامیه به‏طور عموم در بحث امامت، اندیشه‏های آنان را در کانون توجه قرار داده است.

ابن مملک

ابوعبداﷲ، محمد بن عبداﷲ بن مملک، معروف به ابن مُملَک، از متکلمان سده سوم امامیه است^۱ او اهل جرجان (گرگان) و در اصفهان ساکن بوده است؛ از این‏ رو به این شهر منسوب است.^۲ از خاندان و جایگاه علمی آنان گزارشی در دست نیست. حتی سال وفات ابن مملک را تنها بر اساس یکی از آثار