105
جستارهایی در مدرسه کلامی بغداد

علامه حلی۱ نیز او را به بزرگی یاد کرده و گفتار شیخ طوسی و نجاشی را درباره وی نوشته‏اند. به‏طور کلی بزرگان امامیه ابن قبه را مورد تمجید قرار داده‏اند؛ به‏گونه‏ای که هیچ قدحی از آن نمی‏توان یافت.

درباره استادان وی تنها ابن ابی‏الحدید (م ۶۵۵ق)، تقریباً ۳۳۶ سال بعد از فوت ابن قبه، در ادعایی تأیید نشده، ابوالقاسم بلخی(م ۳۱۹ق) را استاد وی معرفی کرده است.۲ با توجه به جایگاه رفیع کلامی ابن قبه در جامعه امامی ری به نظر می‏رسد او حوزه درس و شاگردانی نیز داشته است، ولی منابع هیچ‏گونه گزارشی در این‏ باره در اختیار نگذاشته‏اند. تنها در گزارشی نجاشی ابن بطِه محدث را نیز از شاگردان وی نام می‏برد.۳ از ابن قبه آثاری چند در بحث امامت بر جای مانده که مشهورترین آن کتاب الانصاف فی الامامه است. درباره مذهب ابن قبه هم باید گفت همه منابعی که درباره وی بحث کرده‏اند به استبصار او اشاره نموده‏اند؛ اینکه وی زمانی معتزلی بوده و سپس شیعه شده است.

جایگاه و اثرگذاری ابن قبه در کلام امامیه

نجاشی در فهرستِ آثارِ متکلمِ امامیِ معاصرِ ابن قبه، از حسن بن موسی نوبختی (م ۳۱۱ق)، دو اثر جواباته لابی‌جعفر بن قبه و جوابات اخر لابی‌جعفر ایضاً نام برده است.۴ درباره این دو اثر ابومحمد نوبختی که به صورت پرسش و پاسخ بوده، باید گفت احتمالاً ابن قبه تحت تأثیر مباحث ابومحمد به امامیه پیوسته یا پس از شیعه شدن برای آگاهی بیشتر از اندیشه‏های امامیه پرسش‏هایی را از این متکلم نوبختی کرده است. تعدد این کتاب‏ها نشان از پیوستگی این ارتباط دارد. با توجه به شباهت‏های ابن قبه با بنونوبخت در بحث‏های مربوط به امامت، به نظر می‏رسد ارتباطاتی میان آن دو باشد.

غیر از نوبختیان می‏توان به ابوالحسین محمد بن بشر حمدونی سوسنجردی شاگرد ابوسهل نوبختی اشاره کرد که در تعامل مستقیم با ابن قبه بوده است. در مناظره مکتوبی که ابن قبه با ابوالقاسم بلخی داشته، سوسنجردی واسطه این مبادله کلامی بوده است.۵ سوسنجردی، با توجه به ارتباطاتی که با نوبختیان داشته، یکی از شخصیت‏هایی است که احتمالاً می‏تواند واسطه ارتباطی میان نوبختیان و ابن قبه بوده باشد.

1.. علامه حلی، خلاصة الاقوال، ص۲۴۳ و ۲۴۴.

2.. (ابن ابی‌الحدید، شرح نهج البلاغه، ج ۱، ص ۲۰۶) دربارۀ نقد این قول ر.ک: تستری، قاموس الرجال، ج ۱۰، ص۳۵۳؛ مدرسی طباطبایی، مکتب در فرایند تکامل، ص۲۱۸.

3.. نجاشی، همان.

4.. همان، ص۶۳.

5.. ر.ک: همان، ص۳۷۵ و ۳۷۶.


جستارهایی در مدرسه کلامی بغداد
104

در بررسی تعاملات ابن راوندی با دانشوران امامیه به نظر می‏رسد اینان در عین اینکه به نظریات ابن راوندی توجه می‏کردند، به پاره‏ای از آرای وی نیز نقدهایی داشته‏اند که به آن اشاره شد. در واقع تلقی امامیان از ابن راوندی پذیرفتن او همراه با نگاهی انتقادی است و از این‏ رو میراث او را به‏طور کامل متعلق به شیعه نمی‏دانند. این نگاه تفاوت آشکاری میان وراق و ابن راوندی می‏گذارد. نگاه امامیه به وراق، به خلاف ابن راوندی، با شفافیت بیشتری همراه است.

ابن قِبَه رازی

ابوجعفر محمد بن عبدالرحمن بن قِبَه رازی از دانشمندان بزرگ و متکلمان حاذق امامی در نیمه دومِ سده سوم هجری است. او «شیخ الامامیه فی زمانه»۱ و تقریباً معاصر کلینی(م ۳۲۹ق) بوده و در ری زندگی می‏کرده است.۲ تراجم‏نگاران هیچ سالی را برای وفات ابن قبه ذکر نکرده‏اند.۳ با این حال، می‏توان از مبادله کلامی که میان ابن قبه و ابوالقاسم بلخی رخ داده، تاریخ وفات او را حدوداً قبل از سال ۳۱۹۴ یا ۳۱۷ قمری۵ دانست.۶

جایگاه علمی ابن قبه را بیشتر با نگاهی توصیفی به میراث به‏ جا مانده از اندیشوران امامی و غیر امامی می‏توان شناخت. نجاشی در فهرست خود وی را متکلمی عظیم‏القدر، نیکو عقیده، نیرومند و قوی‌پنجه در علم کلام نام می‏برد که از علم حدیث نیز بهره‏مند بوده است.۷ شیخ طوسی نیز او را از متکلمان حاذق امامی معرفی می‏کند و به تحسین طریقه و بصیرت او می‏پردازد.۸ سید مرتضی در حضور شیخ مفید از ابن قبه یاد می‏کند و بر او رحمت می‏فرستد.۹ ابن داوود،۱۰ ابن شهرآشوب۱۱ و

1.. علامه حلی، خلاصة الاقوال، ص۲۴۳.

2.. نجاشی، رجال، ص۳۷۵ و ۳۷۶؛ علامه حلی، همان.

3.. ابن ندیم، الفهرست، ص۲۲۵؛ نجاشی، رجال، ص۳۷۵؛ علامه حلی، همان.

4.. ر.ک: ابن حجر، لسان المیزان، ج۳، ص۲۵۵؛ صفدی، الوافی بالوفیات، ج۱۷، ص۱۷.

5.. ابن خلکان، وفیات الأعیان، ج۳، ص۴۵.

6.. البته ابن ندیم تاریخ وفات بلخی را سال ۳۰۹ ق بیان می‏کند (ابن ندیم، الفهرست، ص۲۱۹) که اشتباه است. حتی ذهبی نیز به این اشتباه اشاره می‏کند و از قول مستغفری در تاریخ نسف گزارش می‏کند که بلخی در این سال وارد بلخ شده است (ذهبی، سیر اعلام النبلاء، ج۱۵، ص۲۵۵).

7.. نجاشی، رجال، ص۳۷۵.

8.. شیخ طوسی، الفهرست، ص۲۰۷.

9.. سید مرتضی، الفصول المختاره، ص۲۲.

10.. ابن داوود، الرجال ابن داوود، ص۱۷۷.

11.. ابن شهرآشوب، معالم العلماء، ص۱۳۰.

  • نام منبع :
    جستارهایی در مدرسه کلامی بغداد
    سایر پدیدآورندگان :
    جمعی از پژوهشگران، زیر نظر محمدتقی سبحانی
    تعداد جلد :
    1
    ناشر :
    انتشارات دارالحدیث
    محل نشر :
    قم
    تاریخ انتشار :
    1395
    نوبت چاپ :
    اول
تعداد بازدید : 39200
صفحه از 657
پرینت  ارسال به