سید مرتضی^۱ نپذیرفتند. در حقیقت بر خلاف اندیشه اعتزالی، مدرسه بغداد در پیروی از امامیه نخستین عمل را در تعریف ایمان داخل نمی‏کردند و جریان رسمی کلام امامیه تعریف اعتزالی این گروه اندک از امامیه را نپذیرفتند.

در تقابل با جریان عمومی امامیه که اندیشه وعید را ناصحیح می‏دانستند، اشعری در همان باب ایمان گروهی از متکلمان امامیه معاصر خود را معتقد به وعید معرفی می‏کند^۲ و در جای دیگر^۳ گروهی از امامیه را باورمند به وعید حتی در مورد شیعیان معرفی می‏کند که به نظر این گروه ابن ‏جبرویه و پیروان وی هستند.

متکلمان مدرسه بغداد در ادامه، اعتقاد به وعید را نیز که از مهم‌ترین اندیشه‏های معتزله و حتی از نقاط اصلی تمیز آنان از دیگر فرق شمرده شده است،^۴ نپذیرفتند و علاوه بر نوبختیان^۵ شیخ مفید^۶ و سید مرتضی^۷ در رد این تفکر کوشیدند.^۸

استطاعت و اعمال عباد

از متکلمان امامی دوران حضور دو اندیشه در باب چیستی اعمال بندگان و نسبت آن با خدا گزارش شده است. هشام بن حکم بنابر قولی اعمال بندگان را مخلوق خدا می‏دانست و بنابر گزارش جعفر بن حرب، اعمال بندگان را از آن جهت که آنان آن را اراده و اکتساب می‏نمایند، اختیاری و از آن جهت که پیدایش آن عمل متوقف بر پیدایش سبب مهیج است، اضطراری می‏دانست.^۹ نظریه دوم از آن دیگر متکلمان امامی در عصر حضور است که بر اساس روایات وارد شده از ائمه علیهم السلام به اندیشه لا جبر و لا

فرشتگان می‏دانست.^۱ وی همچنین بر برتری امام علی علیه السلام و دیگر ائمه علیهم السلام بر انبیاء علیهم السلام غیر از حضرت محمد صلی الله علیه و آله تأکید می‌کرد.^۲ شیخ مفید در اوائل المقالات در بیان دیدگاه خود مبنی بر برتری ائمه بر انبیا و فرشتگان، تأکید کرده روایات اهل بیت علیهم السلام و آیات قرآن دیدگاه او را تأیید می‏کند. وی دیدگاه‏های متفاوت امامیه در این باب را بیان کرده و اندیشه‏ای متفاوتی به نوبختیان نسبت نداده است؛ لذا می‏توان احتمال داد آنان نیز ائمه را برتر از فرشتگان و انبیا می‏دانستند.^۳ سید مرتضی نیز با تکیه بر اجماع امامیه تأکید کرده ائمه علیهم السلام برتر از فرشتگان‌اند.^۴ وی در الرسالة الباهرة فی العترة الطاهره نیز بر تقدم ائمه علیهم السلام بر همه پیامبران علیهم السلام مگر خاتم النبیین صلی الله علیه و آله استدلال کرده ‏است.^۵ بنابراین، رویکرد معتزلیان شیعه‌شده در میان امامیه پذیرفته نشد و در مدرسه بغداد یکی از دو قول مطرح در میان امامیه نخستین که به نظر می‏رسد مورد تأکید روایات اهل بیت علیهم السلام است، رواج یافت.

ایمان و کفر و وعید

جمهور امامیه ایمان را اقرار به خدا، پیامبر، امام و آنچه از سوی آنان تشریع شده دانسته‏اند که اگر این اقرار با معرفت همراه باشد، انسان مسلمان مؤمن نامیده می‏شود و اگر اقرار بدون معرفت باشد، تنها مسلمان خوانده می‏شود.^۶ اشعری دیدگاهی متفاوت با اندیشه جمهور امامیه به گروهی از امامیه هم‏عصر خویش نسبت می‏دهد. در باور آنان ایمان انجام دادن تمام طاعات و کفر انجام دادن هر‏یک از معاصی است. وی ابن ‏جبرویه را پدیدآورنده (مبدع) این اندیشه در امامیه معرفی می‏کند.^۷ این تعریف از ایمان را که در همسویی با تفسیر معتزله از ایمان و کفر است،^۸ نوبختیان و شیخ مفید^۹ و