کتاب‏نامه

۱. ابن‏ شعبه حرانی، حسن ‏بن ‏علی، تحف‏العقول عن آل‏الرسول صلی الله علیه و آله، تصحیح: علی‏اکبر غفاری، قم: انتشارات جامعه مدرسین، چاپ دوم، ۱۳۶۳.

۲. ابن ‏صلاح شرفی، احمد ‏بن ‏محمد، شرح الاساس الکبیر، تحقیق: احمد عارف، صنعا: دار‏ الحکمة الیمانیه، ۱۴۱۱ق.

۳. اشعری، ابوالحسن، مقالات الاسلامیین و اختلاف المصلیین، آلمان: انتشارات فرانس شتاینر، چاپ سوم، ۱۴۰۰ق.

۴. بغدادی، عبدالقاهر، اصول الایمان (اصول الدین)، تحقیق: ابراهیم محمد رمضان، بیروت: دار و مکتبة الهلال، ۲۰۰۳م.

۵. جاحظ، ابوعثمان عمرو ‏بن ‏بحر، «المسائل و الجوابات فی المعرفة»، در: رسائل الجاحظ، تقدیم و شرح: علی بوملحم، بیروت: دار و مکتبة الهلال، ۲۰۰۲م.

۶. حسینی‏زاده خضرآباد، سیدعلی، آرای متکلمان نوبختی و تأثیر آن بر اندیشه‏های امامیه، پایان‏نامه کارشناسی ارشد، دانشگاه ادیان و مذاهب، ۱۳۹۰.

۷. حموی، یاقوت، (۱۴۱۴ق)، معجم الادباء، بیروت: دار الغرب الاسلامی، چاپ اول.

۸. حلی، حسن‏ بن ‏یوسف ‏بن ‏مطهر (۱۳۶۳)، الجوهر النضید فی شرح منطق التجرید، قم: بیدار.

۹. سید مرتضی، علی ‏بن ‏الحسین، جوابات المسائل الطرابلسیه، نسخه خطی به شماره ۳/۱۶۹۰، کتابخانه مرکز احیاء التراث الاسلامی، بی‌تا.

۱۰. ، الذخیرة فی علم الکلام، تحقیق: احمد الحسینی، قم: مؤسسة النشر الاسلامی، الطبعة الثالثه، ۱۴۳۱ق.

۱۱. ، الشافی فی الامامه، تحقیق: سید‏ عبدالزهرا حسینی، تهران: مؤسسة الصادق، الطبعة الثانیة، ۱۴۱۰ق.

۱۲. صدوق، محمد بن ‏علی بن‏ بابویه، التوحید، تحقیق: هاشم حسینی، قم: جامعه مدرسین، چاپ اول، ۱۳۹۸ق.

استحقاق ثواب و عقاب ـ که برای مکلفان لطف است ـ‏ فقط با معرفت خداوند و صفاتش تمام می‏شود.

طوسی پس از آنکه معرفة‏اﷲ را به جهت آنکه لطف در تکالیفْ فقط با آن تمام می‏شود، واجب دانست، می‏گوید: «معرفت ضروری» در لطف بودن جانشین «معرفت اکتسابی» نمی‏شود. سپس بیان می‏کند: اگر هم معرفت اضطراری لطف باشد، لطف بودن معرفتِ اکتسابی مؤکد است؛ زیرا مشقت و تکلّفش بیشتر است.^۱

نتیجه‏گیری

نتیجه بررسی تطور و تحول اندیشه معرفت اضطراری در مدرسه کلامی امامیه در بغداد در بازهٔ زمانی نوبختیان تا شیخ طوسی این است که ابوسهل نوبختی به اکتسابی بودن همه معارف اعتقاد دارد؛ اما ابومحمد ـ ‏فقط درباره معرفة‏اﷲ ـ به جواز کسبی و اضطراری بودن آن اعتقاد دارد که احتمالاً به دو فرایند طولی برای معرفة‏اﷲ معتقد بوده یا اینکه معرفة‏اﷲ را برای عده‏ای اضطراری و برای برخی اکتسابی و نیازمند تأمل و استدلال می‏دانسته است. در بین شاگردان نوبختیان (ناشی اصغر، سوسنجردی و ابوالجیش)، با در نظر گرفتن رویکرد عقل‏گرایانه آنان و با توجه به دیدگاه استادشان (ابوسهل) که به اکتسابی بودن همه معارف باور داشت، به احتمال فراوان آنان نیز، مانند استاد، به معرفت اکتسابی باور داشتند. البته در فاصله زمانی نوبختیان تا شیخ مفید، ابوالقاسم کوفی، متکلم نامدار شیعی، ظاهراً از باورمندان به معرفت اضطراری بوده است.

با آغاز دوران شکوفایی کلام امامیه در بغداد، شیخ مفید و شاگردان برجسته‏اش سید مرتضی و شیخ طوسی، به اکتسابی و عقلی بودن معارف اعتقاد راسخ دارند و از منکران و مخالفان جدی اندیشه معرفت فطری و اضطراری‌اند، به‌گونه‏ای که در مدرسه بغداد، معرفت فطری که یکی از منابع معرفتی امامیانِ نخستین به شمار می‏آمد، رد و انکار می‌شود؛ اما دو منبع معرفتی امامیه (وحی و عقل) هم‏چنان در باور آنان پذیرفتنی است. البته در قلمرو معرفتی هریک از منابع معرفتی یاد‏شده و نیز درباره رابطه منبع وحی و عقل و نیز تقدم عقل یا وحی، بین شیخ مفید و سید مرتضی اختلاف‏هایی وجود دارد: شیخ مفید عقل را در پرتو راهنمایی‏های وحی قبول می‏کند، اما سید مرتضی در مباحث اصول اعتقادی به حجیت انحصاری عقل معتقد است. شیخ طوسی نیز پیرو و هم‏رأی سید مرتضی است.