التوحید»^۱ را به معنای «فَطَرَهم للتوحید» می‏داند؛ یعنی منظور روایت آن است که خداوند مخلوقات را آفرید تا به توحید برسند، نه آنکه همه انسان‏ها را فطرتاً بر توحید خلق کرده است؛ وگرنه از دیدگاه شیخ، اگر خداوند همه مخلوقات را بر توحید آفریده بود، هیچ‌یک از عباداﷲ نمی‏بایست غیر موحد و منکر خدا باشند، در حالی که بالوجدان برخی از آنان غیرموحد یا منکر خدا هستند.^۲

مفید کوشیده است دیدگاهش را درباره وجوب نظر و کسب معرفت با روایات اهل‏بیت علیهم السلام هم‏سو کند و نشان دهد که ائمه اطهار علیهم السلام نیز بر وجوب نظر و لزوم کسب معرفت تأکید داشته‏اند؛ مثلاً در الارشاد ضمن اشاره به حدیثی از امام صادق علیه السلام درباره وجوب معرفة‏اﷲ که در آن فرموده‌اند: «وجدتُ علمَ الناس کلّهم فی اربع اوّلها أن تعرف ربک...»،^۳ می‏گوید: مفروضِ حدیث، کسب معرفة‏اﷲ است؛ زیرا طبق مفاد آن اول چیزی که بر عبد واجب است، معرفت و شناخت پروردگارش است.^۴ همچنین مفید برای اثبات وجوب معرفة‏اﷲ با عقل، به حدیثی از امیرمؤمنان علیه السلام اشاره می‏کند که حضرت فرموده‌اند: «أَوَّلُ عِبَادَةِ اﷲ مَعْرفَتُهُ وَ أَصلُ مَعْرفَتِهِ تَوْحیدُهُ» و در ادامه می‏فرمایند: «وَ بِالْعُقُولِ تُعْتقَدُ مَعْرِفَتُهُ وَ بالنَّظَرِ تَثْبُتُ حُجَّتُهُ، جَعَلَ الخَلْقَ دَلِیلاً عَلیْهِ فَکشَفَ بِهِ عَنْ رُبُوبِیَّتِه...‏».^۵ مفید به قدری به وجوب کسب معرفت اعتقاد راسخ دارد که آشکارا کسانی از آنان را که با وجود کمال عقل و توانایی بر استدلال، از نظر و استدلال دوری می‏جویند، کافر و مستحق خلود در جهنم می‏داند.^۶

دیدگاه مفید درباره معرفت، معلوم و ظاهر است؛ با این حال نباید فراموش کرد او با آنکه معرفت و شناخت خداوند متعال را با نظر و استدلال و در یک جمله با تعقل می‏داند، عقل را در دانش و نتایجش، نیازمند به راهنمایی‏های سمع می‏داند؛ سمعی که عاقل را به کیفیت و چگونگی استدلال رهنمون می‏کند.^۷ بنابراین، معرفت عقلی شیخ مفید به ‌نوعی محتاج راهنمایی‏های وحی و سمع است و این نوع معرفت عقلی، اساساً با معرفت عقلی معتزلیان متفاوت است.

۴. سید مرتضی

سید مرتضی نیز، معارف را غیر اضطراری و غیر فطری می‏داند. او در ردّ دلایل معتقدان به معرفت

موضوع معرفت نوشته است؛ یکی با عنوان تحقیق وجوه المعرفه و دیگری با نام الردّ علی مَن یقول ان المعرفة من قبل الموجود ضبط شده است.^۱ اگر این عنوان، صحیح ضبط شده باشد، چند احتمال وجود دارد:

۱. کتاب او در ردّ دیدگاه کسانی بوده که معرفت را اکتسابی و از جانب مخلوق می‏دانند؛ یعنی عبارت دقیقاً این‏گونه بوده است: «الرد علی مَن یقول أن المعرفةَ مِن قبل الموجود»؛ بر این اساس ظاهراً ابوالقاسم کوفی، به معرفت اضطراری معتقد بوده است.

۲. احتمال دیگر آن است که کتاب در ردّ بر معرفت پیشینی بوده و شاید عبارت این‏گونه بوده است: «الردّ علی من یقول أن المعرفةَ [تکون] مِن قبل الموجود».

۳. نیز احتمال می‏رود در نسخ این عنوان، اشتباهی رخ داده و الف و لام بر واژه «موجود» اضافه شده است؛ لذا احتمالاً عنوان کتاب در واقع این‏گونه بوده است: «الرد علی مَن یقول المعرفة مِن قبلُ، موجودٌ» یا اینکه الف و لام از آنِ «قبل» و عبارت در واقع چنین بوده: «الرد علی من یقول أن المعرفةَ من القبل، موجودٌ». در این صورت نیز ابوالقاسم کوفی معرفت پیشینی را رد کرده و احتمالاً قائل به معرفت اکتسابی بوده است.

۳. شیخ مفید

شیخ مفید به اکتسابی بودن معرفت تصریح دارد: «ان المعرفة باﷲ تعالی اکتسابٌ و کذلک المعرفة بأنبیائه و کل غائب»^۲؛ همان‏گونه که اضطراری بودن معرفة‏اﷲ و معرفت رسول و صحت دین را آشکارا انکار کرده و حصول معرفت به آنها را به قسمی از اقسام قیاس و استدلال و نظر دانسته است.^۳

از آنجا که شیخ مفید منکر معرفت فطری است، دلایل باورمندان به معرفت فطری از آیات و روایات را به گونه‏ای دیگر تفسیر کرده است؛ برای مثال،، او عهد بنی‏آدم به ربوبیت حضرت حق را که در آیه میثاق ذکر شده و یکی از مستندات قائلان به معرفت فطری است، به «اکمال عقلِ» آنان و نیز به دلالت آثار صنع حضرت حق بر حدوثشان و اینکه محدَثات، صانعی دارند، تفسیر کرده است.^۴ در این رهگذر از منظر شیخ مفید، معنای آیه با اکتسابی بودن معرفت، نه‌تنها تضادی ندارد، بلکه به ‌نوعی در تأیید آن است. او از روایات مطرح در این موضوع نیز ـ‏ برای مثال، ـ ‏روایت: «فَطَرَهم علی