نمی‏دانستند، به مدینه یا مکه می‏رفتند تا پاسخ آن را از ائمه علیهم السلام دریافت کنند.^۱ هشام بن حکم در مناظره با ابوالهذیل علاف آشکارا به این روش اشاره می‏کند. او می‏گوید: «با تو به این شرط مناظره می‏کنم که اگر من بر تو فائق آمدم، باید از مذهب من تبعیت کنی، ولی در صورتی که تو مرا مغلوب ساختی، به امامم رجوع می‏کنم [تا جواب را از او بگیرم]».^۲

پس از آغاز دوران خفقان ـ که حکومت‏ها کوشیدند ائمه علیهم السلام را از راه‏های مختلف از توده مردم جدا سازند، مانند زندانی کردن آنان یا فرا خواندن آنان به پایتخت‏های مختلف دولت عباسی ـ در مرو، بغداد و سامرا، راه دیگری برای ارتباط شیعه با ائمه علیهم السلام یعنی راه مکاتبات و مراسلات معمول شد.^۳ شیعیان با ارسال نامه به ائمه علیهم السلام با آنان ارتباط برقرار و پاسخ پرسش‏های خود را دریافت می‏کردند.

پس از غیبت صغرا، ارتباط مستقیم شیعه با امام دوازدهم(عج) قطع شد. در این دوره نقش وکلا که از زمان عصر حضور به‌خصوص از زمان آن حضرت اثرگذار بودند، کاملاً برجسته شد. آنان که به نام «نواب اربعه» شناخته شدند، توانستند در طول هفتاد سال وسیله بسیار خوب و مطمئنی برای ارتباط شیعیان با امام باشند. آنان پرسش‏ها و مشکلات شیعیان را به آن حضرت منتقل می‏ساختند و پاسخ آنها را دریافت ‏کرده، به شیعیان می‏رساندند.^۴

اما پس از شروع غیبت کبرا در سال ۳۲۹، هر نوع ارتباط با امام قطع شد. شیعیان دیگر نمی‏توانستند با امام ملاقات کنند یا از راه نامه، نایب و وکیل ارتباط برقرار و از دیدگاه‌های امام درموارد مختلف اطلاع پیدا کنند. در این دوره، علمای شیعه امامیه به فکر یافتن روش‏های جدیدی برای آگاهی از نظر امام غایب افتادند؛ زیرا به عقیده شیعیان امام غایب زنده است. از سوی دیگر، شکی نیست که او از علمای این امت بلکه عالم‏ترین شخص در میان امت اسلامی است. به نظر امامیه، او رهبر مسلمانان و شخصیت بی‏همتایی است که نمی‏توان نظیری برای او یافت. همچنین او در میان امت حاضر و ناظر اعمال آنان است. به دلیل اعتقاد به عصمت آن حضرت، باید گفت که نظر او درباره همه مسائل، چه در اصول و چه در فروع، قطعاً با واقع مطابقت دارد.^۵ بنابراین، شناختن نظر او درموارد مختلف بهترین وسیله برای شناختن دین است. در واقع امام علیه السلام همانند گنجینه بسیار

این است که خبر واحد مفید علم نیست.^۱ در جای‌جای رسائل و کتاب‏های سید مرتضی می‏توان نمونه‏هایی از نپذیرفتن بسیاری از اخبار به دلیل خبر واحد بودن، یافت. حدیث «مَن رآنی فقد رآنی... الخ»،^۲ حدیث غسل دادن امام توسط امام بعدی،^۳ احادیث نسبت دادن بدا به خداوند^۴ و حدیث «لاتجتمع امتی علی خطأ»،^۵ همگی از جمله احادیثی هستند که سید مرتضی آنها را تنها به دلیل خبر واحد بودن، نپذیرفته است. از سوی دیگر، به این علت او قائل به حجیت خبر متواتر است که مفید علم است.^۶ بنابراین، یکی از منابع استنباط عقاید خبر متواتر است.

اجماع

آیا می‏توان از اجماع به مثابه ابزاری علمی در مباحث کلامی بهره گرفت؟

پیشینه تاریخی اجماع

اجماع از ‏نظر تاریخی، پدیده‌ای سُنّی است که در بستر تفکر اهل تسنن پدید آمد و رشد و نمو یافت. در قرن دوم، رفته‌رفته اجماع به عنوان روشی برای دفاع از برخی آموزه‏های شیعی^۷ یا برای رفع اختلاف میان امامیه، وارد اندیشه شیعی شد. در برخی برهه‏ها، امامان شیعه دستور دادند که هنگام بروز اختلاف در نقل قول‏ها و روایات، به قول مجمع‌علیه تمسک جویند.^۸

با آغاز غیبت کبرا، اجماع اهمیت بیشتری یافت و بدین علت نظریه‏پردازی درباره اجماع نزد شیعه در این دوره شروع شد. یکی از علت‏های این امر قطع ارتباط مستقیم شیعیان با امام معصوم علیه السلام در دوره غیبت کبراست. آنان به این فکر افتادند که برای پرکردن این خلأ باید به دنبال راهی جدید برای برقراری ارتباطی، گرچه ضعیف، با امام باشند و این راه اجماع بود.

بررسی تاریخ شیعه امامیه نشان می‏دهد که شیعیان در طول تاریخ از روش‏های مختلفی برای ارتباط با ائمه علیهم السلام استفاده می‏کردند. در عصر حضور هر پرسشی که پیش می‏آمد که پاسخ آن را