علمی، از جمله اجماع، با معتزله اختلاف نظر پیدا کرد. علت این اختلاف نظر ـ با اینکه معتزله هم از اجماع در برخی از بحث‏ها بهره می‏بردند ـ در ادامه این مقاله بیان می‏شود.

نکته دیگر اینکه سید با تکیه بر اجماع توانست ابزار مناسبی برای آشنایی با آرای کلامی امام غایب در عصر غیبت بیابد. به علت غیبت امام زمان(عج) و انقطاع ارتباط با ایشان در عصر غیبت، اجماع ـ با تبیینی که خواهد آمد ـ توانست روزنه‏ای به سوی شناسایی نظریات ایشان در مسائل کلامی و غیر کلامی بگشاید.

با توجه به مطالب پیش‌گفته، اهمیت بحث از اجماع و نقش آن در اندیشه سید مرتضی نمایان می‏شود. پیش از شروع بحث، این نکته را باید یادآور شویم که درست است نکاتی که گذشت مخصوص اندیشه سید مرتضی نیست و آنها را می‏توان در شخصیت‏ها و دانشمندان دیگر رصد کرد، ولی با توجه به ‏کاربرد فراوان اجماع در بحث‏های کلامی سید مرتضی، اثرگذار بودن او در تاریخ کلام امامیه، ضرورت بررسی اندیشه‏ها و روش‏های کلامی او به دید شخصیت کلامی شاخص قرن‌های چهارم و پنجم و سعی در دور کردن اتهام پیروی بی‏چون و چرای وی از معتزله به اندازه ممکن، اهمیت بررسی روش اجماع از نظر سید مرتضی روشن می‏شود.

روش‏شناسی کلامی سید مرتضی

میان صاحب‏نظران معروف و مشهور این است که عقل در منظومه فکری سید مرتضی جایگاه ممتازی دارد، اما گفتنی است که پیروی او از عقل و نتایج آن به این معنا نیست که یگانه منبع و ابزاری که سید از آن بهره می‏برده، عقل بوده است؛ بلکه منابع دیگری مانند اجماع وجود دارد که او آنها را در بررسی‏های کلامی خود به‏کار می‏برد. علت این امر، وجود خصوصیت مشترک میان عقل، اجماع و دیگر منابع معتبر مانند خبر متواتر است که آن خصوصیت مشترک، علم‏آور بودن آنهاست. به نظر سید مرتضی علت پیروی از عقل و دیگر منابع معتبر، علم‏زا بودن آنهاست. در واقع «علم» چتر بزرگی است که هر منبعی که زیر آن واقع شود، حجیت می‏یابد و از طرف دیگر هر منبعی که از آن خارج شود، از حجیت می‏افتد. بنابراین، چون اجماع علم‏آور است، حجیت می‏یابد و در مباحث کلامی می‏توان از آن بهره برد. برای تبیین این مطلب باید به بررسی اهمیت عقل و دیگر منابع از نظر سید مرتضی بپردازیم تا اهمیت اجماع از نظر وی مشخص شود.

عقل و دیگر منابع معتبر

همان‏طور که گذشت، عقل از دیدگاه سید مرتضی از اهمیت بالایی برخوردار است. او دلالت عقل را

نقش اجماع در اندیشه کلامی سید مرتضی

حیدر بیاتی^۱

درآمد

بررسی روش اندیشه‏ورزی هر اندیشوری نقش بسزایی در روشن ساختن عمق اندیشه‌اش ایفا می‏کند. با شناختن روش‏ها و ابزار‏های تفکر، گوشه‏های تاریک اندیشه متفکران روشن، و بسیاری از اشکالات برطرف می‏شود. سید مرتضی از بزرگ‌ترین متکلمان شیعه امامی در طول تاریخ به شمار می‏رود که سزاوار است اندیشه و روش‏شناسی او در کانون بحث قرار گیرد. از جمله ابزار‏هایی که مورد اعتماد وی بوده، اجماع است. او با تکیه بر این دلیل و ابزار توانست از یک‏ سو جانشین خوبی برای خبر واحد ـ که حجیت آن را منکر شد ـ بیابد، و از سوی دیگر توانست با بهره‏گیری از اجماع، از اندیشه معتزلی در بسیاری از بحث‏های کلامی فاصله بگیرد.

سید مرتضی با انتخاب «علم» و «یقین» به عنوان پایه بنیادین هر گونه ابزار پژوهشی و نپذیرفتن حجیت خبر واحد به علت غیر علمی و یقینی بودن آن، به دنبال منابع جانشین رفت. مهم‌ترین خصوصیت این منابع جدید، علمی و یقینی بودن است. از جمله این منابع «اجماع» است. او با به‏کار بردن این ابزار در استنباطات کلامی توانست جانشین خوبی برای خبر واحد انتخاب کند.

همچنین او با به‏کار بردن اجماع توانست از معتزله بسیار فاصله بگیرد. این واقعیت را می‏توان در بسیاری از اندیشه‏های کلامی وی یافت؛ از جمله بحث وعد و وعید، ایمان و کفر، احباط و موافات، عصمت پیامبران از صغائر، و ده‌ها بحث دیگر که سید مرتضی به علت پیروی از برخی ابزار‏های