وقت که بخواهد دوباره آن را به یاد آورد. اگر چنین نبود، آن‌گاه امکان داشت که شخصی در بغداد به دنیا بیاید و مدت بیست سال در آن زندگی کند و بزرگ شود و چون پس از آن به شهر دیگری کوچ کند، بودن در بغداد از یاد وی برود و هرگز نتواند آن را به خاطر آورد و از بودن در آن شهر هیچ چیز به یاد وی نماند».^۱

دومین اشکال محتوایی شیخ مفید به خلقت ارواح پیش از ابدان این است که این قول مستلزم تناسخ است.^۲ شیخ در کتاب المسائل السرویه نیز به بحث تقدم آفرینش ارواح بر ابدان می‌پردازد و اشکال دیگری به این عقیده وارد کرده، می‏گوید: خلقت ارواح به نحو پیدایش و اختراع ـ نه تقدیر در بُعد علم خدا ـ بعد از خلق اجسام و صوری است که ارواح، تدبیر و اداره آنها را به عهده دارند و اگر چنین نباشد، ارواح قائم به ذات خود خواهند بود و دیگر به هیچ وجه، به آلات و ابزاری که بدان وسیله عمل کنند، نیازی نخواهند داشت.^۳

شیخ مفید در این اثر پس از واحد و غیر قطعی دانستن صحت حدیث «انَّ اﷲ تَبَارَک وَ تَعَالَى خَلَقَ‏ الْأَرْوَاحَ‏ قَبْلَ‏ الْأَجْسَادِ بِأَلْفَی عَامٍ»، آفرینش پیشین ارواح را در صورت ثبوت حدیث، به «خلق تقدیر» در علم خدا معنا کرده است؛^۴ به این معنا که خداوند متعال پیش از اختراع و ابداع ابدان، ارواح را در علم خود تقدیر کرد و سپس ابدان را آفرید و آن‌گاه برای ابدان ارواح را پدید آورد. بنابراین، آفرینش ارواح پیش از ابدان، خلق در تقدیر علم است نه آفرینش ذوات آنها.

این تحلیل شیخ مفید با تفسیر وی در تصحیح الاعتقادات کاملاً متفاوت است. در تصحیح الاعتقادات، منظور از «روح» را همان فرشتگان می‏داند که دو هزار سال پیش از خلق انسان‏ها آفریده شده‌اند، ولی در المسائل السرویه روح را همین روح انسانی می‏داند که خلقت تقدیری (نه خلقت خارجی) آنها در علم خدا صورت پذیرفته است. از سوی دیگر، در آنجا خلق را به معنای آفریدن گرفته و در اینجا به معنای تقدیر و اندازه کردن! ناگفته نماند که شیخ مفید صحت روایاتی را که دلالت دارد بر وجود اشباح معصومان علیهم السلام در عرش می‏پذیرد که بر طبق این روایات حضرت آدم علیه السلام اشباحی نورانی بر عرش دید و از خداوند متعال درباره آنها پرسید و خداوند به او وحی کرد اینها اشباح رسول خدا و امیرمؤمنان و فاطمه و حسن و حسین علیهم السلام است.^۵ شیخ در تبیین این حدیث تصریح می‏کند که

«یمْحُوا اﷲ ما یشاءُ وَیثْبِتُ وعنده ‏ام الکتاب»^۱ ظاهر آیه شریفه این است که خداوند برخی امور را محو و برخی امور دیگر را محکم می‏کند. امام صادق علیه السلام درباره این آیه فرموده‌اند: «هَلْ‏ یمْحَى‏ إِلَّا مَا کانَ ثَابِتاً وَهَلْ یثْبَتُ إِلَّا مَا لَمْ‌یکن».^۲ بنابراین، معنای آیه شریفه بر اساس تفسیر امام صادق علیه السلام این است که مشیت و تقدیر الهی به برخی امور تعلق گرفته و در لوح و کتابی تثبیت شده بود. آن تقدیرات محو می‏شود و به جای آن، تقدیر جدیدی ثبت می‏گردد که قبلاً وجود نداشته است.

روایات ما لفظ بدا را در جایی استعمال کرده‏اند که تغییر قضا و قدر را به خداوند متعال نسبت داده‏اند. به عبارت دقیق‏تر، روایات ما به تغییر واقعی قضا و قدر قائل‏اند و آن را به خداوند متعال نسبت می‏دهند و ضمناً آن را مستلزم جهل نمی‏دانند؛ چون تغییر عقیده در میان انسان‏ها معمولاً ناشی از جهل است، اما درمورد خداوند مسئله به این صورت نیست. خداوند قبل از تغییر تقدیر به این تغییر نیز آگاه است. با توجه به مطالبی که درباره معانی بدا در روایات ذکر شد، می‏توان گفت که «بدا ﷲ» به معنای حقیقی خودش، یعنی تغییر در اراده به‏کار رفته است. بنابراین، از نظر شیخ مفید، بدا به معنای نسخ است و معنای آن ظهور من اﷲ است نه تغییر در اراده خداوند.

خلقت ارواح

در روایات فراوانی تصریح شده است که خداوند متعال ارواح انسان‏ها را دو هزار سال پیش از بدن‏هایشان خلق فرمود. در تواتر معنوی روایات خلقت ارواح پیش از ابدان جای شک و شبهه‏ای نیست؛ بلکه در برخی موارد، ادعای تواتر لفظی نیز وجود دارد. با این حال، شیخ مفید هنگامی که شیخ صدوق روایتی از امام صادق علیه السلام مبنی بر خلقت ارواح دو هزار سال پیش از اجساد نقل می‏کند، آن را خبر واحد می‌شمارد و برداشت شیخ صدوق را در تفسیر آن نادرست ارزیابی کرده، می‏گوید: «مقصود از ارواح در این حدیث فرشتگان‏اند که دو هزار سال پیش از انسان آفریده شده‏اند».^۳ سپس شیخ مفید پس از اشکال سندی حدیث، با استدلال عقلی مضمون حدیث را هم نقد می‏کند. وی در تصحیح اعتقادات می‏گوید: «اگر ارواح پیش از اجساد خلق شده بودند، بی‏شک ما آنچه را قبلاً دیده بودیم، در خاطر داشتیم و اگر به یادمان می‏آوردند، متذکر می‏شدیم و هیچ‌گاه آن منظره‏ها بر ما مخفی نبود. آیا نمی‏بینید که اگر کسی به شهری برود و پس از مدتی آن شهر را ترک کند و به جای دیگری رود، علمی که درباره آن شهر نخستین دارد از یاد وی محو نمی‏شود و اگر از یادش برود، می‏تواند هر