نسخ از یک مقوله‏اند و در هر دو مورد حق متعال حکم را حقیقتاً تغییر می‏دهد، در یکی حکم تشریعی و در دیگر حکم تکوینی (مقدرات)، که منشأ هر دو، اختیار مطلق خداوند است؛ چون در هر دو محو و اثبات صورت می‏گیرد. در این معنا حدیثی از امام باقر علیه السلام درباره آیه شریفه «ما نَنْسَخْ‏ مِنْ آیةٍ أَوْ نُنْسِها نَأْتِ بِخَیرٍ مِنْها أَوْ مِثْلِها» رسیده که می‏فرماید: «الناسخ ما حول و ما ینسیها؛ مثل الغیب الذی لم‌یکن بعد کقوله ”یمْحُوا اﷲ ما یشاءُ وَیثْبِتُ وَعِنْدَهُ‏ام الْکتابِ" قال: فیفعل اﷲ ما یشاء و یحول ما یشاء، مثل قوم یونس إذا بدا له فرحمهم، و مثل قوله ”فَتَوَلَّ عَنْهُمْ فَما أَنْتَ بِمَلُومٍ‏" قال أدرکتهم رحمته».^۱

با تعریفی که شیخ مفید از بدا ارائه داد و آن را با نسخ هم‌معنا دانست، معلوم می‏شود که او تغییر در حوزه تکوین را به منزله تغییر رأی و آن را باطل می‏داند. از این ‏رو، بدا را به معنای نسخ می‏گیرد تا این محذور رخ ندهد. بنابراین، بدا از منظر شیخ مفید ـ مثل نسخ‌ـ یعنی ظاهرشدن امری جدید برای انسان‏ها از ناحیه خداوند و برداشتن حکم قبلی. پس شیخ مفید تنها بدا به معنای ظهور را قبول می‏کند. حال باید دید که مطابق دیدگاه او، حقیقت بدا در روایات نیز تنها به معنای ظهور من اﷲ به‏کار رفته است یا اینکه به معنای تغییر در اراده نیز استعمال شده است؟ به عبارت دیگر، آیا کاربرد لفظ «بدا ﷲ» به نحو حقیقت است یا مجاز؟ در پاسخ باید گفت که در احادیث معصومان علیهم السلام بدا در هر دو معنای لغوی به‏کار رفته است. در مناظره امام رضا علیه السلام با سلیمان مروزی، متکلم معروف خراسان، امام به هر دو معنای بدا اشاره فرموده‌اند. آن حضرت در مقام اثبات بدا به آیات و احادیث متعدد استدلال فرموده‌اند، از جمله: «هُوَ الَّذِی یبْدَؤُا الْخَلْقَ ثُمَّ یعِیدُهُ»^۲ و «بَدَأَ خَلْقَ الْإِنْسانِ مِنْ طِینٍ».^۳ در این دو آیه سخن درباره آغاز آفرینش و تعلق قضا و قدر الهی به آن است. این همان معنای اول بداست.

امام رضا علیه السلام در ادامه استناد خود به آیات برای اثبات بدا، به معنای دوم اشاره می‌کنند و می‏فرمایند: «قَوْلُ اﷲ عزّ و جلّ لِنَبِیّهِ صلی الله علیه و آله ”فَتَوَلَّ عَنْهُمْ فَما أَنْتَ بِمَلُومٍ"‏ أَرَادَ هَلَاکهُمْ ثُمَّ بَدَا ﷲ فَقَالَ ”وَ ذَکِّرْ فَإِنَّ الذِّکرى‏ تَنْفَعُ الْمُؤْمِنِینَ"‏»^۴ در این قسمت از روایت، معنای دوم بدا (تغییر اراده) قصد شده است. همین معنای دوم بدا مورد اختلاف نظر است و در معنای نخست (ظهور و پیدایش) اختلاف مهمی نیست.

در روایات امامان معصوم علیهم السلام ـ بر خلاف نظر شیخ مفید که تنها معنای اول را ‏پذیرفته است ـ بر معنای دوم بسیار تأکید شده است. معصومان در اثبات بدا به آیاتی استدلال کرده‏اند، از جمله آیه

نیست؛ چون خود مفید آن را در کتاب المسائل السرویه نقض کرده است.

بدا

«بدا» از نظر لغت‏شناسان از ریشه «ب د و» مشتق شده که معنای آن ظهور و پیدایش است و اگر با حرف اضافه «لام» همراه شود، غالباً بر پیدا شدن رأی جدید دلالت دارد.^۱ این ترکیب با همین معنا یک بار در قرآن آمده است: «ثم بدا لهم».^۲ شیخ مفید نیز بدا را در لغت به معنای ظهور می‏داند، اما توضیح می‏دهد که «بدا ﷲ» به معنای «بدا من اﷲ» است؛ یعنی امری از جانب خداوند ظاهر می‏شود نه اینکه برای خدا رأی جدیدی حاصل شود. شیخ مفید درباره بدا می‏گوید: «عقیده امامیه درباره بدا به روش سمع است نه عقل، و امامیه هم تعبیر ”بدا ﷲ" را در معنای ”بدا من اﷲ" به‏کار می‏برند و مراد این نیست که برای خدا نظر تازه‏ای پیدا شده یا چیزی که برای او معلوم نبوده، آشکار گردیده، بلکه مراد از بدا ظهور چیزی است که به ظن غالب گمان نمی‏رفت واقع شود و درباره آنچه معلوم است که آشکار می‏شود یا احتمال قوی بر ثبوتش می‏رود، لفظ بدا به‏کار نمی‏برند. و حدیث امام صادق علیه السلام که فرمود: «مَا بَدَا ﷲ‏ فِی‏ شَی‏ءٍ کمَا بَدَا لَهُ فِی ابْنِی إِسْمَاعِیلَ» اشاره به آن است که دو بار نزدیک بود اسماعیل به قتل برسد و به دعای امام، لطف خدا در دفاع از جان اسماعیل ظاهر شد».

شیخ مفید در ادامه به بررسی اجل مسمی و معلق می‏پردازد و می‏گوید: بدا در مواردی است که تقدیر مشروط به شرطی باشد نه اینکه تغییر رأی خدا صورت پذیرد و در ادامه می‏گوید آن دسته از شیعه که بدا را به معنای تغییر رأی گرفته‏اند، استعمال‌شان مجازی و استعاری است؛ همچنان‌ که کلمات رضا و غضب نیز درمورد خدا بدین‏ گونه به‏کار می‏رود. وی می‏گوید این استعمالات جنبه سمعی دارد و مستند به بیانات حجت‏های الهی است و اگر جز این بود، ما مجاز به کاربرد چنین تعبیری برای خدا نبودیم.^۳

شیخ در اوائل المقالات بدا را به معنای «نسخ» می‌داند و می‏گوید: «بدا همان چیزی است که همه مسلمانان درباره نسخ و مانند آن می‏گویند؛ همچون دادن فقر پس از توانگری، بیماری پس از تندرستی، و مرگ پس از زندگی و نیز آنچه اهل عدل به‌ویژه درباره زیاده و نقصان در روزی و زندگی بنابر اعمالی که شخص انجام می‏دهد، می‏گویند».^۴ چنان‌که از ظواهر قرآن و روایات بر می‏آید بدا و