انحراف با عدم پذیرش مواجه شد. البته ابن داوود بر پذیرش روایاتی از ایشان از امام صادق علیه السلام تأکید می‌کند. اکثر روایات حنان نیز این چنین است.^۱

دو. ‏ تضعیف جهتی ابن بطه قمی

او در قم دارای منزلتی عظیم و ادب و فضل و علم او شناخته شده بوده است، اما به تساهل در حدیث و تعلیق اسانید بر اجازات و اشتباه در فهرست متهم شده است. ابن ولید نیز او را ضعیف و دچار خلط در اسناد کتب به صاحبانش معرفی می‏‏کند. توجه به ترجمه او در نجاشی نشان می‏‏دهد ابن نوح سیرافی، استاد نجاشی، کتاب تفسیر اسماء اﷲ تعالی و ما یدعی به وصفه را که از جمله تصنیفات اوست کتابی نیکو، پر از مضامین منحصر به فرد و استوار می‏‏خواند. در نتیجه تضعیف او جهتی و از بابت ضعف وی در فهرست‏‏نگاری خواهد بود، اما مضامین میراثی او قوی و پذیرفتنی خوانده شده است.^۲ یعنی ابن بطه را به فرایند پذیرفته شده انتقال میراث اصحاب ملتزم نمی‏‏دانستند.

توجه به گزارش‌های پیش‌گفته نشان می‏‏دهد مدرسه قم نگاهی جامع به راویان داشته است و جهات مختلفِ ایشان را در قضاوت لحاظ می‏‏کردند. همین نکته تصریح ابن ولید بر خلط وی در اسانید به همراه بلندای جایگاه ابن بطه در میان قمی‏‏ها را توجیه می‏‏کند. اما یک نکته همچنان به قوت خود باقی می‏‏ماند. از آنجا که فهرست ابن بطه از منابع مهم نجاشی و خصوصاً منبع عمده طوسی بوده است، سؤال این است که اعتماد این دو فهرست‏‏نگار با وجود نسبت خلط و غلط در اسانید چگونه امکان‏‏پذیر است؟

سه. قمی خواندن امیة بن علی قیسی

نجاشی وی را شامی و ضعیف می‏‏داند.^۳ اما ابن غضائری با عبارت «ضعیف الروایه، فی مذهبه ارتفاع» هر دو جنبه روایی و شخصیتی او را مخدوش می‏‏کند و او را در عداد قمی‏‏ها به حساب می‏‏آورد.^۴ این در حالی است که در میان مشایخ و حتی شاگردان وی، غیر از حسن بن علی زیتونی که نجاشی او را اشعری می‏‏خواند^۵ نشانی از مشایخ قمی نیستند. مطالعه شخصیت حسن بن علی بن

طوسی به این شخصیت گران‌قدر و آگاه به رجال و فقه و مورد اطمینان به شمار می‏‏روند.^۱

۳. تضعیف راویان مورد پذیرش و نقد آرای رجالی قم

از جمله محورهای دیگری که در مطالعه منابع رجالی و فهرستی بغداد نظر پژوهشگر را به خود جلب می‏‏کند، نقد برخی آرای رجالی بزرگان این حوزه است که به تضعیف راویان مورد اعتنا و پذیرش حوزه قم و گاه تخطئه دیدگاه‏‏های قمی انجامیده است. در توضیح این مطلب توجه به مفهوم ضعف و بازخوانی مفاهیمی همچون غلو ـ که تفصیل آن از عهده این نوشتار خارج است ـ ضروری به نظر می‏‏رسد. با تذکر این نکته که انتساب ضعف به یک راوی همواره به معنای نپذیرفتن همه میراث حدیثی او نیست؛ و اینکه واژه غلو طیف معنایی را در برمی‏‏گیرد که هم در قم و بغداد به بخشی از آن نظارت دارند، به برخی موارد موجود در منابع نخستین اشاره می‌کنیم که راویان مورد پذیرش قم و برخی آرای ایشان به بوته نقد کشیده شده‏‏اند.

یک. طرد روایات عبدالرحمان بن ابی‌حماد

او از کوفه به قم آمد و در خانه احمد بن محمد بن خالد برقی سکنی گزید. قمی‏‏ها از وی نقل حدیث کرده‏‏اند، اما به سبب رهیافت غلو در میراث وی ضعیف خوانده شده و بنا به نظر نجاشی و ابن غضائری از درجه اعتنا و اعتماد ساقط گردیده است. بازخوانی میراث انعکاس یافته از او در منابع اولیه (کتب اربعه و المحاسن و بصائر) نشان می‏‏دهد تمام قمی‌هایی که از او نقل حدیث کرده‏‏اند از مشایخ مهم قم به شمار می‏‏روند. حجم اصلی روایات او را احمد برقی، ابراهیم بن هاشم و محمد بن عبدالجبار نقل کرده‏‏اند که از اعلام و ثقات برجسته قم به شمار می‏‏روند. در نقطه مقابل، مشایخ بی‏‏واسطه او، بیشتر ابراهیم بن عبدالحمید، زیاد بن مروان و حنان بن سدیر هستند که هر سه از واقفیان به شمار می‏‏روند؛ اما چند نکته این انگاره را تقویت می‌کند که بر خلاف پندار نجاشی و ابن غضائری، در حقیقت مشایخ سرشناس قم به پالایش و پیرایش احادیث او پرداخته و میراث پذیرفتنی وی را منتشر ساخته‌اند: یکی تصریح شیخ بر وثاقت ابراهیم و حنان^۲ و نیز تأکید مرحوم خویی بر کفایت شهادت ابن قولویه بر وثاقت زیاد بن مروان به رغم پذیرش اینکه وی از سران واقفه بوده و به خبث سریره مبتلا بوده است.^۳ نکته دیگر اینکه جریان وقف به جهت تمایز از جامعه شیعه پس از