اندیشه‏های امامتی نیز حاشیه‏هایی زده است.

به طور کلی می‏توان گفت: در کنار تلاش‏های محتاطانه‏ای که سید مرتضی برای تطهیر چهره وراق و ابن ‏راوندی از اتهامات معتزله انجام داده است، اندیشه‏های اینان تنها در حوزه امامت خوشایند متکلمان مدرسه بغداد واقع شده و این هم‏سویی نمی‏تواند شاهدی بر هم‏آوایی در حوزه توحید و عدل باشد. همچنین به نظر می‌رسد مواضع دفاعی بغدادیان از شخصیت وراق و ابن ‏راوندی اعتقادی نیست و بیشتر در مقام توجیه‏گری هستند؛ به این معنا که وراق و ابن ‏راوندی از نظر اندیشه‏ای متأثر و وابسته به مدرسه کوفه‌اند و از سوی دیگر، مدرسه بغداد در دو حوزه توحید و عدل رویکرد تقابلی به مدرسه کوفه دارد. از این روست که نمی‏توان میان اندیشه‏های معتزلیانِ شیعه‏شده و متکلمان امامیه در بغداد پیوندی دید. ضمن اینکه در دوره سید مرتضی کلام شیعه دارای هویتی شده است که دیگر نمی‏توان آن را با اتهامات گذشته محکوم کرد و به حاشیه برد؛ از این روست که سید مرتضی سعی در رفع اتهامات فکری می‏کند و می‌کوشد تا شخصیت‏های امامی را به ‌نحوی از اتهامات بری کند. این رویکرد توجیه‏گرانه سید مرتضی احتمالاً با هدف تعامل با جامعه مخالفان و از بین بردن تقابل‏ها پی‏گیری می‏شده است. در واقع، واکنش‏های سید مرتضی به نقش معتزلیانِ شیعه‏شده در تاریخ کلام امامیه را باید در پرتو موقعیت علمی سید، جایگاه کلام امامیه در بغداد و نوع رابطه و نگاه کلام امامیه با معتزله جست‏وجو کرد.

می‏دهد: اینان برای اثبات نص و عصمت به آیه «أَطِیعُوا اﷲ وَ أَطِیعُوا الرَّسُولَ وَ أُولِی الْأَمْرِ مِنْکم‏» استناد می‏کرده‏اند؛ به این گونه که خداوند اطاعت از رسول و اولی‏الامر را واجب کرده است. لازمه این اطاعت منصوص و معصوم بودن است، به‌گونه‏ای که خطا برای آنها جایز نباشد. سید مرتضی می‏گوید: کسی از اصحاب امامیه را نمی‏شناسد که برای اثبات نص علی‏بن‏ابی‏طالب علیه السلام به این آیه اعتماد کرده باشد و فقط ابن ‏راوندی در کتاب الامامه این گونه استدلال کرده و به نقد نظر وی می‏پردازد. سید مرتضی در جایی دیگر در الشافی به نقد نظریه دیگری از ابن راوندی در بحث مقتدا بودن امام نیز پرداخته است.^۱

در پایان نیز باید اشاره کرد که قاضی به روایات ضرب حضرت زهرا علیها السلام اشاره می‏کند و معتقد است که کسانی مانند ابن ‏راوندی و وراق که غرضشان الحاد است، این گزارش‏ها را با هدف قدح در اسلام، بدون اینکه توجیه و تأویل کنند، نقل کرده‏اند. سید مرتضی طی چند صفحه به ردّ این ادعای قاضی می‏پردازد و بحث ضرب حضرت زهرا علیها السلام را بر اساس منابع تاریخی اهل سنت و ادله دیگر اثبات می‏کند.^۲

نتیجه‌گیری

رویکرد مدرسه کلام امامیه در بغداد به معتزلیانِ شیعه‏شده و دو شخصیت شاخص آنها، یعنی وراق و ابن راوندی، میان همه آنها یک‏سان نیست. نوبختیان افزون بر تشابهات نظری در بحث امامت، نقد‏هایی هم بر برخی از اندیشه‏های منسوب به وراق و ابن ‏راوندی دارند، ولی درباره نوع نگاه شخصیت آنها به وراق و ابن راوندی نمی‏توان گزارش صریحی یافت. گزارش‏های مفید هم آن‏قدر گویا نیست تا بتوان چهره‏ای از وراق و ابن ‏راوندی به‌روشنی ترسیم کرد؛ ولی همین چند گزارش اندک نکته سیاهی را، چه درباره شخصیت و چه درباره اندیشه‏ها، روایت نمی‏کنند. داستان سید مرتضی بسیار متفاوت است. وی از نظر شخصیتی با وراق و ابن ‏راوندی با نرمی برخورد می‏کند و اتهاماتی را که معتزلیان در طول چند قرن طرح می‏کرده‌اند، انکار می‏کند و آن را ساخته و پرداخته مخالفان معتزلیِ وراق و ابن ‏راوندی می‏داند. البته درباره شخصیت این دو نیز موضعی محتاطانه دارد و از انتساب صریح آنان به امامیه می‏پرهیزد. مقایسه اندیشه‏های غیر امامتی سید مرتضی و ابن ‏راوندی نشان داد در نظریاتی که سید مرتضی به معتزله نزدیک شده، از ابن ‏راوندی فاصله گرفته است. شاید بتوان این شاخصه را معیاری برای بررسی دیگر نظریات سید و ابن ‏راوندی قرار داد؛ البته سید بر