نیز به سید احترام می‏گذاشتند؛ چنان‌که ابو‏اسحاق صابی و بسیاری دیگر در رثای ابو‏احمد موسوی مرثیه سروده، به سید مرتضی و رضی تسلیت گفتند.^۱

این مراوده علمی و اجتماعی به‌گونه‏ای ‏بود که گاه از سید مرتضی به عنوان «رأس فی الاعتزال» و گاه به عنوان «رافضی» یاد شده است. با این حال، هیچ‌گاه کسی از دانشمندان اسلامی به سید جسارت ننموده مگر صاحب البدایة و النهایه که از شدت تعصب پس از اینکه بیان می‏کند سید مرتضی صحابه را ذم می‏نمود، او را شماتت می‏کند.^۲ ابن‏جوزی تصریح می‏کند در محضر شریف مرتضی صاحبان مذاهب و مقالات مختلف مناظره می‏کردند.^۳ گزارش‌هایی از محتوای مناظرات متکلمان در محضر سید، وجود دارد.^۴ عمری نسابه که سید را زیارت نموده، او را با صفاتی مانند باقی‌مانده اندیشوران و دانشمند یگانه، تیز هوش، نویسنده، فصیح‌ اللسان و بسیار مناظره‌کننده یاد کرده است.^۵ ثعالبی که هم‌دوره سید است، در یتیمة الدهر می‏گوید: در این دوران ریاست در علم و کرم و ادب و شرافت به سید مرتضی ختم می‏شود.^۶ ابن‏ بسام اندلسی درباره سید مرتضی می‏نویسد: پیشوای پیشوایان عراق در اختلاف و اتفاق و دستگیر علمای بغداد و صاحب مدارس این شهر است و در ادامه با جملاتی زیبا وی را می‏ستاید.^۷ صفدی نیز سید را با وصف کثیر الاطلاع، فاضل، ماهر و کثیر الجدال می‏ستاید.^۸

سید مرتضی از سیرتی نیکو برخوردار و بسیار بخشنده و کریم بود. سید با آنکه اموال فراوانی داشت، همچون پدرانش، از دنیاطلبی گریزان و زهد پیشه کرده بود.^۹ وی اهل شب‌زنده‌داری و تلاوت قران بود و با اینکه در کمتر از بیست سالگی به مناصب سیاسی دست یافت چیزی مانند علم‌آموزی برای وی اهمیت نداشت.^۱۰ از همین رو، سید را رئیس شیعیان عراق و شیخ الشیعه نامیده‏اند^۱۱ و

مقام علمی و فرهنگی سید مرتضی

در عصر سید مرتضی متکلمان، فقیهان، مفسران و دیگر عالمان جایگاه اجتماعی بالایی داشته‏اند^۱ و سید مرتضی به عنوان عالمی که در رشته‏های مختلف علوم آن روزگار صاحب رأی و تألیف بود، بی‌گمان مورد احترام جامعه اسلامی و حاکمان عصر خود بود. برای شناخت جایگاه علمی و فرهنگی سید مرتضی شناخت استادان، شاگردان، آثار، اقدامات فرهنگی و مناسبات وی با اندیشوران دیگر راه‌گشاست.

سید مرتضی در علوم مختلف از استادان بنام و برجسته روزگار خود بهره برده که برخی آنان از اندیشوران غیر امامی بوده‏اند.^۲ اما برترین استاد سید مرتضی شیخ مفید است که می‏توان گفت نقش اصلی را در شکل‌گیری شخصیت علمی سید داشته است.^۳ علم‌آموزی نزد این دانشمندان بنام بی‌گمان در شکل‌گیری جایگاه علمی سید مرتضی مؤثر بوده ‏است.

سید مرتضى خانه خود را در بغداد دار العلم قرار داده بود که درِ آن به روى طالبان علم گشوده بود و آن دو همه نیازهای دانش‌آموزان را برآورده می‏ساختند.^۴ وی کتابخانه‏ای ‏داشت که بیش از هشتاد هزار جلد کتاب داشت. کتابخانه‏ای ‏به این وسعت در آن دوران برای کسی جز صاحب بن عباد گزارش نشده است.^۵ از جمله فعالیت‏های علمی و فرهنگی سید مرتضی برپایی مدرسه‏ای ‏علمی و نو بر پایه مدرسه شیخ مفید می‏باشد که بر اساس جایگاه علمی شاگردانش برای آنان شهریه مقرر نمود.^۶ در مدرسه سید مرتضی شاگردانی از شهر‏های مختلف جهان اسلام و حتی شاگردانی غیر شیعی و گاه غیر مسلمان توشه علمی می‏اندوختند و بسیاری از آنان اندوخته‏های علمی خود را که میراث‌شان از شریف مرتضی بود، به مناطقی غیر از بغداد بردند و منتشر کردند. علاوه بر علم آموزی حضوری شاگردان در مجتمع علمی سید، بسیاری از شاگردان وی نیز از طریق مکاتبه و ارسال نامه، اشکالات و موضوعات علمی غامض خود را از استاد می‏پرسیدند. شماری از رسائل سید مرتضی شاهدی بر این مدعاست.^۷ او با اندیشه‌وران فرق و ادیان مختلف مراوده داشت و با سعه صدر پذیرای آنان بود و آنان