برجسته‌ترین دانشمندان و علما بودند که در این نوشتار به آن اشاره می‏کنیم.

در مورد جایگاه علمی و فرهنگی جد پدری سید مرتضی، ابراهیم بن موسی بن جعفر علیه السلام گفته شده: او سیدی بزرگوار، عالمی عابد و زاهد بوده است.^۱ سید مرتضی در دیباچه کتاب الناصریات با عظمت از اجداد مادری خود یاد کرده است. وی با اشاره به اینکه جد مادریش، ابو‏محمد حسن ملقب به ناصر بن أبی‌الحسین احمد، را درک کرده، او را مردی دانشمند، کریم النفس، دیندار، دارای اخلاق والا، پاک سرشت، خوش نیت و نیکوکار معرفی می‏کند که از جایگاه والایی در دوران معزالدوله بویهی و غیر او برخوردار بوده است. سید در ادامه در باره دیگر اجداد مادریش می‏گوید: فضل علمی و فقاهت و زهد ناصر اطروش روشن‌تر از خورشید تابان و رفتار‏های نیک او شمارش‌ناپذیر است. او مردم دیلم را به اسلام فراخواند و در میان آنان اسلام را رواج داد. ابو‏الحسن علی بن الحسن، فرزند ناصر اطروش و از اجداد مادری سید مرتضی، نیز دانشمند بوده. حسن بن علی هم سروری شناخته شده و سیدی بنام بوده و علی بن عمر الاشرف عالم و راوی حدیث بوده است. همچنین عمر فرزند امام زین‌العابدین، معروف به اشرف، در دوران بنی‌امیه و بنی‌عباس جایگاهی بلند و منزلتی عظیم داشته و عالمی راوی حدیث بوده است. سید مرتضی به نقل از ابو‏الجارود از امام باقر علیه السلام روایت کرده که جایگاه عمر الاشرف نزد آن حضرت مانند چشمی است که با آن می‏بیند.^۲

مادر سید مرتضى نیز همچون اجدادش بانویى دانشمند بوده است. گفته شده شیخ مفید کتاب احکام النساء را براى او تألیف کرده و در مقدمه آن از وى با عنوان «السیدة الجلیلة الفاضلة ـ ادام اﷲ اعزازها ـ» یاد کرده است.^۳

درباره جایگاه علمی و فرهنگی ابو‏احمد موسوی، پدر سید مرتضی، می‏توان گفت با توجه به اینکه وی مدت مدیدی نقیب النقبا و قاضی و امیرالحاج بوده و این مناصب شایستگی علمی بالایی را می‏طلبیده ـ تا جایی که لازمه آن را اجتهاد در فقه و شناخت دقیق انساب بنی‌هاشم دانسته‏اند‌ ـ^۴ می‏توان گفت وی در علومی مانند انساب و فقه توانا بوده است. درباره جایگاه اجتماعی ابو‏احمد موسوی گفته شده وی جلیل‌القدر، عظیم‌المنزله، باهیبت، مطاع و بسیار نیکوکار بود و در هر اختلاف اجتماعی دخالت می‏کرد، آن امر ختم به خیر می‏شد. وی دارای تدبیری نیکو و تمام اخلاق نیک بود.^۵

فراوانی برای خاندان عباسی فراهم کرده بود. از همین رو، آل بویه ناگزیر در ظاهر به پذیرش مشروعیت خلافت عباسیان تن دادند. همسر سید مرتضی، دختر قاضی ابو‏التّمام حسین بن محمد زینبی، از نوادگان عباس بن عبدالمطلب بود.^۱ خاندان زینبی از برجسته‌ترین خاندان‏های عباسی به شمار می‏آیند.^۲ پدر همسر سید مرتضی سال‌ها نقابت بنی‌عباس را بر عهده داشت^۳ و پس از وی فرزندش ابو‏الحسن که برادر همسر سید مرتضی بود، به نقابت عباسیان رسید.^۴

نسبت با آل بویه و دیلمیان

در دوران حیات سید مرتضی و پدرش ابو‏احمد موسوی مهم‌ترین قدرت سیاسی در پهنه حکومت عباسی، آل بویه بودند.^۵ سید مرتضی با آل بویه نیز نسبت سببی داشته است. جد سید مرتضی، ناصر فرزند اباالحسین احمد، پسر خاله سلطان بویهی، عزّالدوله بختیار می‏باشد؛ زیرا ابو‏الحسین احمد و معزالدوله پدر عزالدوله، هر دو دامادِ سهلان کساء دیلمی بوده‏اند. گفته شده همسر ابو‏الحسین یعنی جده سید مرتضی، در دیلم از خاندانی بزرگ و با شرافت بوده است.^۶

جایگاه علمی و فرهنگی

برای بررسی جایگاه علمی و فرهنگی سید مرتضی ابتدا این جایگاه را در میان خاندان وی تبیین و در ادامه مختصری از فعالیت‏های علمی و فرهنگی وی را گزارش می‏کنیم. در این بخش رفتارهای فرهنگی مانند اخلاق نیک، دینداری و سیره پسندیده این خاندان نیز در جایگاه فرهنگی آنان دیده می‏شود.

مقام علمی و فرهنگی خاندان مرتضی

در عهد سید مرتضی دانشمندان رشته‏های مختلف در جامعه اسلامی از جایگاه اجتماعی بالایی برخوردار و مورد احترام مردم و صاحبان قدرت و منصب بودند^۷ و خاندان سید مرتضی از