امامیه آگاهی یافته باشند.^۱ ابو‏زید علوی(م ۳۲۶ق)، از متکلمان بنام زیدیان در ری، با نگاشتن کتاب الاشهاد، هجمه‏های تندی را متوجه باورداشت‏های امامیه در مبحث امامت کرد. نظریات ابوزید علوی، جامعه امامی ساکن ری را مجبور به واکنش کرد. ابن‏قبه رازیِ امامی‏مذهب در ردّ این اثر، کتاب نقض ‏الاشهاد را به رشته تحریر درآورد.^۲ شایسته توجه است که ابن‏ قبه علاوه بر این کتاب، اثر دیگری به نام التعریف علی الزیدیه^۳ یا الردّ علی الزیدیه^۴ را در عقیده زیدیان نوشته بود. البته معلوم نیست که نگارش این اثر موجب شده تا ابوزید علوی، کتاب الاشهاد را در نقد سخنان ابن‏قبه بنویسد یا خیر.

بعضی از علمای زیدی در قرون بعد، درگیری علمیِ ابن‏قبه با ابوزید علوی را پی‏گیری کردند. المؤید باﷲ هارونی(م ۴۱۱ق)، از امامان نامدار زیدیه که سابقه‏ای امامی نیز داشت، با نگاشتن کتاب النقض علی ابن‏قبه فی الاصول بر آتش این اختلاف بیش از پیش دمید.^۵ ابوطالب هارونی(گرویده از امامیه به زیدیه) نیز کتابی در موضوع امامت به نام الدعامة فی الامامه نوشت.^۶ وی در این کتاب برخی از معتقدات امامیه همچون: عصمت امام، نص جلی، اعجاز غیر نبی، یا موضوعاتی مانند باور نداشتن امامیان به امامت زید ‏بن ‏علی را به چالش کشید.^۷

ابوالقاسم بستی، از عالمان اعتزال‏گرای زیدیه، در کتاب البحث عن ادلة التکفیر و التفسیق، بسیار به امامیه انتقاد کرد. او هرچند امامیه را از سایر گروه‏های منسوب به امامیه، مانند خطابیه، مفوضه، باطنیه و اصحاب تناسخ جدا و به تکفیر این گروه‏ها حکم می‏کرد و درباره تکفیر امامیه احتیاط می‏ورزید،^۸ از انتقاد به باورداشت‏های امامیان ابایی نداشت.^۹ البته او در پاره‏ای از موارد با آرای بیشتر زیدیان نیز به مخالفت می‏پرداخت و به این اختلاف نظر هم اذعان داشت؛ برای مثال،، وی، بر خلاف نظر زیدیان، منکران امامت را فاسق نمی‏دانست.^۱۰ از این رو، حتی سخنان محمد ‏بن ‏جریر

مسئله «امامت» محور بسیاری از این منازعه‏ها بود. عالمان نامدارِ هریک از این دو گروه سهم بیشتری در این درگیری‏ها داشته‏اند، در حالی که از درگیری اجتماعی توده‏ها گزارشی در دست نیست. اندیشوران زیدی و امامی، علاوه بر گفت‏وگو و مناظره‏های رو در رو،^۱ در عرصه ردیه‏نویسی بر ضد هم‏دیگر فعال ‏بوده‏اند.

یک. ردّیه‏نگاری زیدیان بر ضد امامیه

محمد ‏بن ‏قاسم رسی (م ۲۷۹ق) یکی از نخستین کسانی است که در کتاب کلامی اصول‏ التسعه، گذرا، آرای امامیه را در مبحث امامت به‌گونه‏ای انتقادآمیز طرح کرده است.^۲ پس از وی الهادی‏ الی‏الحق یمنی، مؤسس حکومت زیدیان یمن‏ و از ائمه ممتاز زیدی که گرایش اعتزالی داشت، در ردّ اعتقاد امامیه کتاب الرد علی الامامیه را نوشت.^۳ شاید بتوان الهادی الی‏الحق را آغازگر اصلی مجادله‏های علمی بین امامیه و زیدیه در این بازهٔ زمانی برشمرد. پس از او فرزندش، مرتضی لدین‏اﷲ(م ۳۱۰ق) کتاب الرد علی الروافض را در ردّ امامیان نگاشت.^۴ احمد ‏بن ‏موسی طبری(م ۳۴۰ق)، از شاگردان الهادی الی‏الحق نیز در کتاب المنیر علی مذهب الامام الهادی پاره‏ای از آموزه‏های امامیه، مانند خلقت نوری پیامبر صلی الله علیه و آله و امام علی علیه السلام را به چالش کشید.^۵ او در این اثر، اتهامات بی‏اساسی را که بعضی از آنها از غلات شیعه نشئت گرفته بود، متوجه امامیه کرد.^۶ گفتنی است طبریِ یادشده در یمن با برخی از امامی‏مذهبان در‏باره موضوعاتی چون امامت و علم امام مناظراتی داشته است.^۷

حسین ‏بن ‏قاسم عیانی(م ۴۰۴ق)، یکی دیگر از امامان زیدی یمن، نیز در یکی از رسائل کلامی‏اش، اندیشه امامت و نیز برخی از صفات امام از دیدگاه امامیه را نقد کرده است.^۸ با توجه به ارتباطاتی که امامان زیدی یمن با عراق داشتند، احتمال‏ دارد آنان بیشتر آرا و عقاید امامیه را از عراق به دست آورده باشند؛ هرچند بعید نیست از طریق امامی‏مذهبان ساکن یمن به‏ اندیشه‏های اعتقادی