بنابر این گزارش‏ها تنها کسانی را می‏توان معتزلی نامید که به تمام اصول خمسه معتقد باشند یا دست‏کم به اصل منزلة بین المنزلتین باور داشته باشند، اما معتزلیان با وجود تأکید بر این اصول ـ در عمل ـ بسیاری را که به برخی از این اصول خمسه اعتقادی نداشته‏اند، معتزلی خوانده‏اند.

معنا و مراد از معتزلی ‏انگاشتن نوبختیان

۱. سنی معتزلی

شاید مراد از نسبت معتزلی دادن به نوبختیان این بوده که بنونوبخت از اساس، امامی نبوده، بلکه سنّی معتزلی بوده‏اند. این برداشت با توجه به شناختی که از آل نوبخت داریم به‌کلی مردود است، اما دست‏کم، ابن ندیم از ادعای معتزله مبنی بر معتزلی بودن ابومحمد، این برداشت را کرده و از همین ‏رو، با تأکید بر این نکته که خاندان نوبخت به اعتقاد و التزام به ولایت علی و فرزندانش: شهره‏اند، ادعای معتزله را مردود شمرده است.^۱

۲. رویکرد معتزلی در باورهای کلامی

احتمال دیگر این است که بگوییم بنونوبخت همانند برخی «معتزلیان متشیعه» بوده‏اند؛ یعنی با آنکه به خلافت بدون فصل علی بن ابی‌طالب علیه السلام معتقد بوده‏اند، در معتقدات کلامی رویکردی معتزلی داشته‏اند و بنونوبخت، جدا از بحث امامت، به تمام معنا معتزلی‏اند. با دقت در کتاب مقالات الاسلامیین اشعری درمی‏یابیم که او متکلمان امامیه‏ای را که معتزلی مسلک‏اند به دو گروه تقسیم می‏کند: گروه نخست، شیعیانی که در برخی آرا با معتزله همراه‏اند و گروه دوم، معتزلیانی که هم‏رأی با امامیه، به نص بر امام علی علیه السلام اعتقاد دارند. وی از گروه اول با عباراتی چون «قالوا فی التوحید بقول المعتزله»^۲ و «یزعمون کما تزعم المعتزله» یاد کرده است. او در کتابش نامی از آنان نمی‏برد و تنها اشاره می‏کند که اینها گروهی از متأخران امامیه‌اند. البته او در یک مورد از ابن جبرویه به عنوان یکی از این متأخرین امامیه یاد می‏کند.^۳

ابن تیمیه با تصریح به اینکه مراد اشعری از این گروه متأخر ابن نوبخت و امثال اوست، می‏گوید: «اینان کسانی بودند که وارد اقوال معتزله شدند».^۴ گروه دوم که اشعری از آنها با عباراتی چون «قوم

سخن کسانی که بنونوبخت را معتزلی شمرده‏اند، تبیین کرد.

معنای اعتزال

در اینکه کدام‌یک از معتقدات موجب می‏شود یک متکلم را معتزلی بخوانند دیدگاه‏های متفاوتی بیان شده است. ابوالحسین خیاط که اثر او از قدیمی‏ترین متون باقی‌مانده معتزلی است، می‏گوید:

گروه بسیاری با ما در باب توحید موافق‌اند، اما به جبر اعتقاد دارند و بسیاری نیز با ما در توحید و عدل همداستان‌اند، اما در موضوع وعید و اسماء و احکام با ما موافق نیستند؛ هیچ‌یک از ایشان شایستگی عنوان اعتزال ندارند، مگر اینکه به اصول خمسه، یعنی توحید، عدل، وعد و وعید، منزلة بین المنزلتین و امر به معروف و نهی از منکر ایمان داشته باشند.^۱

شیخ مفید ملاک معتزلى بودن را اعتقاد به اصل «المنزلة بین المنزلتین» دانسته است. بنا به باور او، واصل بن عطا بر اساس همین اصل از حلقه درس حسن بصرى کناره گرفت. اگر فردى با اعتقاد به این اصل، با همه معتزله مخالفت کند، باز معتزلى شمرده مى‏شود. برای مثال،، ضرار بن عمر با اینکه در مسئله «مخلوق» و «ماهیت» عقیده‏اى بر خلاف نظر همه معتزلیان دارد، معتزلى شمرده مى‏شود. از سوی دیگر، او اعتقاد به امامتِ بدون فصل امام على علیه السلام، پیروى از آن حضرت از سرِ اعتقاد و نفى حکومت خلفاى پیشین را ویژگی اصلى تشیّع می‌داند و بر این باور است که بنا به این تعریف، کسی که چنین اعتقاداتی دارد و بدان ملتزم است، حتی اگر به مسائلی باور داشته باشد که بیشتر شیعیان آن را رد کرده‏اند، باز شیعه خوانده مى‏شود. برای نمونه،، هشام بن حکم، شیعه‏ای است که در موضوع نام‏ها و معانى صفات الهى با تمام شیعیان، اختلاف نظر دارد.^۲ مسعودی پس از توضیح اصول خمسه معتزله می‏گوید:

این مسائل مورد اتفاق معتزله است و هر که به این پنج اصل معتقد باشد معتزلى است و اگر کم‌وبیش به بعضى از آنها معتقد باشد، سزاوار عنوان اعتزال نیست؛ زیرا عنوان معتزلى با اعتقاد به پنج اصل محقق مى‏شود، اما درباره فروع مذهب اعتزال اختلاف هست.^۳

ابوالقاسم بلخی نیز معتقد بود که نام اعتزال شایسته کسانی است که در بحث «أسماء مرتکب کبائر» به منزلة بین المنزلتین معتقد باشند.^۴ قاضی عبدالجبار و بغدادی نیز همین قول را برگزیده‏اند.^۵