اندیشه‏های هشام اشاره^۱ و ابن ‏راوندی را مدافع اندیشه‏های وی معرفی کرده است.^۲ البته ابن ‏راوندی خود در فضیحة ‏المعتزله نشان داده که به‌خوبی مبانی اندیشه‏های هشام را می‏شناسد.^۳ گرایش ابن ‏راوندی به هشام موضوعی نیست که مورد غفلت دیگر متکلمان معتزلی قرار گیرد. ابوعلی جبایی وی را از متکلمانی می‏داند که در توحید و عدل به هشام نزدیک بوده است.^۴ قاضی عبدالجبار نیز در چندین مورد به نزدیکی هشام و ابن ‏راوندی به صورت‏های گوناگون اشاره می‏کند.^۵

نکته مهم در گرایش ابن ‏راوندی به هشام این است که او تنها به نقل اندیشه هشام یا پیروی از آن اکتفا نمی‏کند، بلکه به تعبیر خیاط در زیبا بیان کردن نظریات هشام و تقویت اندیشه‏های او نیز می‌کوشد.^۶ خیاط معتقد است ابن ‏راوندی اندیشه‏های هشام را با قوت بیان کرده و در تصحیح و تحسین آنها نهایت تلاش خود را کرده است.^۷ این برداشت خیاط صحیح است؛ زیرا خود ابن ‏راوندی بر این باور است که یکی از جنبه‏های نقد معتزلیان بر امامیان این است که آنان اندیشه‏های متکلمان امامیه را نفهمیده‏اند.^۸ او هشام را یکی از این مصادیق می‏داند و در چندین مورد به تبیین نظریات هشام می‏پردازد.^۹ ابن ‏راوندی در برخی موارد اندیشه‏های انتسابیِ جاحظ به هشام را ناکامل بیان می‌کند و به تصحیح آن می‏پردازد.^۱۰

گرایش ابن ‏راوندی به هشام از جنبه دیگر نیز رصدپذیر است و آن، نوعِ مواجهه با مخالفان هشام است. او درباره معتزلیانی که با هشام درگیری‏های علمی داشته‏اند، به‌شدت سخت‏گیر بود و به نقد آنها توجه بیشتری نشان می‏داد. این رفتار ابن ‏راوندی احتمالاً به سبب هم‏سویی‏های بسیار با هشام بوده است. هم از این روست که وی در مقابل معتزلیان از هشام دفاع می‏کرد و با حدت بیشتری به جنگ معتزلیانی می‏رفت که به‏طور مستقیم با هشام درگیری‏های علمی داشتند. تقابل ابن ‏راوندی با ابراهیم نظام و ابوهذیل را می‌توان از این منظر تحلیل کرد. ابن ‏راوندی در فضیحة المعتزله شدیدترین

ارتباط این دو می‏باشد. این گزارش‏ها خود به چند دسته تقسیم می‏شوند: ۱. نوع نگاه ابن ‏راوندی به متکلمان کوفه و شخص هشام؛ ۲. توجه او به اندیشه‏های هشام‏ بن‏ حکم و گزارش قابل توجه آن در آثار خود؛ ۳. نظر معتزلیان در گرایش ابن ‏راوندی به اندیشه‏های هشام؛ ۴. تأکید ابن ‏راوندی بر تبیین، تصحیح و تقویت اندیشه‏های هشام؛ ۵. برخورد ابن ‏راوندی با متکلمان مخالف هشام؛ ۶. تعمیم اتهامات هشام به ابن ‏راوندی توسط معتزلیان؛ ۷. پیوستگی فکری در حوزه موضوعات در نگارش آثار میان هشام و ابن ‏راوندی؛ ۸. نگارش آثاری در دفاع از هشام توسط ابن ‏راوندی.

تشابه‏های غیر محتوایی

در تبیین این بخش نخست باید گفت ابن ‏راوندی نگاه مثبتی به متکلمان کوفی امامیه دارد. وی این دسته از متکلمان بزرگ امامیه در کوفه را جزء معتدلانِ تفکر شیعه (اهل الاقتصاد منهم) می‏داند که در مباحث کلامی به قرآن و سنت پیامبر صلی الله علیه و آله ارجاع می‏دهند و همچنین در مباحث خود از استدلال‏های عقلی بهره می‏گیرند.^۱ هشام ‏بن ‏سالم، مؤمن الطاق، علی ‏بن ‏میثم، هشام ‏بن ‏حکم، علی‏ بن ‏منصور و سکاک از جمله این متکلمان‌اند. توجه به این نکته از این روی است که خیاط اندیشه‏هایی را به این افراد نسبت می‏دهد^۲ و در جایی دیگر، صاحبان این اندیشه را در نگاه ابن ‏راوندی، جزء معتدلان از تفکر امامیه معرفی می‏کند.^۳

در بین این متکلمان، یگانه شخصیتی که بیشترین توجه ابن ‏راوندی را جذب کرده، هشام ‏بن ‏حکم است. او اندیشه‏های هشام را به‌خوبی می‏شناخت و در کانون توجه قرار می‏داد. ابن ‏راوندی در آثار خود فراوان در موضوعات گوناگون کلامی، مانند توحید، عدل و امامت، اندیشه‏های وی را گزارش کرده است.^۴ وی در فضیحة ‏المعتزله در موارد متعددی به اندیشه‏های هشام استناد کرده است.

جذابیت هشام برای ابن ‏راوندی نکته‏ای بوده که معتزلیان نیز به‏ آن اشاره کرده‏اند. خیاط در الانتصار از گرایش ابن ‏راوندی به اندیشه‏های هشام پرده بر‏می‏دارد^۵و در گزارشی به‌روشنی اثر‏پذیری ابن ‏راوندی از هشام را روایت می‏کند.^۶ خیاط همچنین به تعصب خاص ابن ‏راوندی در مورد