۳۹ . پيدايش و تطوّر تفسير اَثرى، مليحه پورستّار مهادى، دكترى الهيات و معارف اسلامى، گرايش علوم قرآن و حديث، دانشگاه آزاد اسلامى واحد علوم و تحقيقات، استاد راهنما: دكتر سيّد محمّدباقر حجّتى، استاد مشاور: دكتر عليرضا فيض، ۱۳۷۸، ۲۸۲ ص.

در ميان مباحث مختلف علوم قرآنى، بحث از روش هاى تفسيرى اهمّيت خاصّى دارد. تفسير اثرى نيز ـ كه يكى از اين روش هاست و
پيدايش آن در بين مسلمانان به تاريخ تدوين حديث، و سابقه آن به عصر پيامبر صلى الله عليه و آلهبرمى گردد، چون هرگاه براى صحابه در فهم آيات قرآن مشكلى پيش مى آمد، به آن حضرت رجوع مى كردند تا آن را تفسير نمايد. پس مى توان گفت اوّلين نوع تفسيرى كه در بين مسلمانان به وجود آمد، اين تفسير است كه امتيازات شايانى دارد.
نگارنده در اين پايان نامه، سعى در ارائه چهره اى روشن از اين روش تفسيرى و سير تاريخى آن و تطوّرى كه اين روش در طول نزديك به دو قرن اوّل هجرى به خود ديده، بررسى نموده است.
اين نوشته از چهار بخش تشكيل شده است. در بخش اوّل به دنبال تعريف هاى معناى تفسير در لغت و اصطلاح، و همچنين معناى لغوى و اصطلاحى واژه «أثر»، تاريخچه مختصرى از پيدايش «تفسير أثرى» بيان شده است و در ضمن آن، از مفسّران مشهور عصر صحابه، از شخص اميرمؤمنان و عبداللّه بن عبّاس و ديگران، مطالبى ارائه شده است. سپس مراكز تعليم تفسير يا مكاتب تفسيرى، به طور كامل، مورد ارزيابى قرار گرفته است.
در بخش دوم از مصادر تفسير اثرى، ضمن چند فصل بحث شده است. در فصل اوّل، صورت هاى مختلف تفسير قرآن به قرآن، اهمّيت اين روش و ارزش سنّت در تفسير قرآن به قرآن، بيان شده است.
در فصل دوم، پس از ذكر ادلّه مخالفان در مقدار تفسير رسول اكرم، قول بهتر برگزيده شده و سپس، صور مختلف تفسير قرآن با سنّت، مطرح شده است.
در فصل سوم، مراد از اهل بيت عليهم السلام و حجّيت قول آنها، و نمونه هاى تطبيقى از تفسير قرآن با مأثور از اهل بيت عليهم السلام ، ارائه شده است.
در فصل چهارم، بعد از بيان معناى لغوى و اصطلاحى «صحابه»، روش
ابن عبّاس و ابن مسعود و اُبىّ بن كعب در تفسير، مورد بررسى قرار گرفته است.
فصل پنجم نيز به بحث در مورد تفسير تابعيان و نمونه هايى از تفسير قرآن به مأثور از تابعيان اختصاص يافته است.
بخش سوم پايان نامه، به بررسى مشهورترين كتب تفسير اثرى اختصاص دارد. در اين بخش، تعدادى از تفاسير مأثور اهل سنّت و شيعه، بازگو شده و درباره مؤلّفان آن كتب، مراتب علمى آنها، گفتار علما در مورد خصوصيات تفاسير ياد شده و شيوه مؤلّفان آنها، نكاتى مطرح شده است.
تفاسيرى كه در اين بخش آمده، عبارت اند از: جامع البيان، التبيان، تفسير القرآن العظيم، البرهان، تفسير العياشى و التفسير المنسوب إلى الامام العكسرى عليه السلام .
در بخش چهارم، از خصوصيات تفسير اثرى و ارزيابى آن در چند فصل مطالبى آمده است. در فصل اوّل، خبر متواتر و خبر محفوف به قرينه كه از طُرُق قطعى منتهى شونده به سنّت اند، و از خبر واحد با اختلاف آراى علما درباره آن، بحث كرده است. در ادامه اين بخش، خصوصيات تفسير اثرى كه عبارت از: رهنمون بودن آن به مراد الهى از كلام اللّه ، و وثاقتش به خاطر اتّكا بر نصوص قديم باشد، بيان نموده است.
در فصل دوم، سند حديث كه وسيله اعتماد به حديث است، مورد بررسى قرار گرفته و آن گاه، اسباب جعل حديث، كه به جعل در تفسير منجر مى گردد، و اسرائيليات، كه ورودشان به روايات تفسيرى به عنوان دستاويزى در دست مخالفان قرار گرفته تا از اعتبار اين روش تفسيرى بكاهند، مورد ارزيابى قرار داده، تا ثابت كند كه در صورت
تحقيق درباره احوال يكايك رجال سند از لحاظ عدالت و وثوق و اطمينان به نقل و روايت آنها، تفسير اثرى از چنان وثاقتى برخوردار مى گردد كه ترديدى به آن راه ندارد.