۳۸ . پژوهشى در معراج از نگاه قرآن و روايات، محسن اديب بهروز، كارشناسى ارشد الهيات و معارف اسلامى، مركز تربيت مدرّس حوزه علميه قم، استاد راهنما: دكتر احمد بهشتى، استاد مشاور: حجه الاسلام حسين توفيقى، [بى تا]، ۲۱۳ ص.

تبيين مفهوم و معناى معراج، بررسى و اثبات امكان وقوع آن، عقلاً و نقلاً، و بررسى شيوه و كيفيت معراج پيامبر اكرم، موضوع مورد بحث محقّق در اين پايان نامه است.
معراج، سير و سفر پيامبر صلى الله عليه و آله به ملكوت، از جمله رخدادهاى شگرف و شگفت زاى دوران قبل از هجرت پيامبر اسلام است. اين سفر در اوج تكذيب ها، خيره سرى ها و زشت خويى هاى مشركان تحقّق يافت. در اوج اين نامردى ها و گسترش رنج ها و زجرها، خداوند، آخرين پيامبر خود را به ملكوت مى بَرَد تا با ارائه شگرفى هاى هستى و شگفتى هاى ملكوت، جان او را از حقايق الهى بيا كَنَد و قدرت لايزال و شكست ناپذير الهى را به وى بنماياند و جايگاه والايش را در ملكوت،
بدو نشان دهد، تا او با توانى بيشتر و ثباتى افزون تر در گسترش آيينش بكوشد و مشركان و ناباوران را حجّتى قويم و برهانى استوار باشد.
اين بررسى، در شش فصل و يك خاتمه سامان يافته است.
در نخستين فصل به تبيين معناى واژه «معراج» بر اساس منابع لغوى پرداخته و پس از آن، معناى اصطلاحى معراج را در قرآن و روايات آورده است. در پايان بحث نيز تعاريف بزرگان را از معراج عرضه كرده و با تعريفى كه خود برگزيده، اين فصل را پايان داده است.
وى در فصل دوم به اثبات معراج پرداخته است كه با تفسير و تبيين آيات سوره اسراء و نجم، آغاز شده و با عرضه و تحليل روايات اين موضوع و سپس، ارائه دليل عقل، آن را ادامه داده و در پايان نيز آرا و گفتار متفكّران، دانشوران و متكلّمان و محدّثان اسلامى را آورده است كه اعتقاد به معراج را ضرورى تلقّى كرده و انكار و روى برتافتن از آن را كفر دانسته اند.
نگارنده، در فصل سوم با استناد به يك روايت صحيح و تأييد ديگر روايات، تعدّد معراج را به اثبات رسانده و در پايان، با الهام گرفتن از سخنان علاّمه طباطبايى، دو مرتبه روى دادن معراج را تبيين و تأييد نموده است.
وى در چهارمين فصل، بحث زمان و مكان را ـ كه از پُر گفتگوترين و جنجالى ترين بحثهاى معراج است ـ مطرح نموده و تضارب آرا و شگفتى در اين باره در منابع و متون و تحقيقات محقّقان را نيز ضميمه كرده است.
نگارنده، همچنين با تكيه بر دلايل متعدّدى به لحاظ زمان، به تحقّق معراج در سال سوم يا چهارم بعثت، معتقد شده و به لحاظ مكان، مسجدالحرام را براى معراج برگزيده است. در ادامه بحث نيز وسيله سفر ملكوتى حضرت و ويژگى هاى آن را بر اساس روايات، تبيين نموده است و پس از آن با طرح چهار نظريه در زمينه چگونگى سفر و انتخاب نظريه جسمى ـ روحى، به اثبات آن پرداخته و با نقد و بررسى ديگر آرا، بى پايگى آن ديدگاه ها را روشن ساخته است.
نگارنده، در فصل پنجم با الهام گرفتن از روايات و با تكيه بر آيات «لِنُريَه مِن آياتِنا» و «لَقَد رَأى مِن آيات رَبِّه الكُبرى»، از هدف اين سفر ملكوتى سخن گفته و براى تبيين بيشتر ابعاد هدف، پاره اى از مشاهدات پيامبر صلى الله عليه و آلهرا در معراج، گزارش كرده و با گفتارى از بزرگان در اين باره، فصل را پايان داده است.
در آخرين فصل با استناد به روايات معصومان عليهم السلام از ولايت على عليه السلام، وجوب نمازهاى روزانه، مادّه اوّليه وجود زهراى اطهر عليهاالسلام، رفع تكليف هاى دشوار امّت هاى پيشين از امّت رسول خدا، به عنوان دستاوردهاى مهم اين سفر ملكوتى ياد شده است و با نقد و بررسى ديدگاه هاى مختلف در اين زمينه، اين فصل، پايان يافته است.
در خاتمه نيز گزارش گونه اى از سفر پيامبر صلى الله عليه و آله ذكر شده است. لحن و بيان در اين بخش و چگونگى تنظيم و عرضه آن با فصل هاى پيشين، متفاوت است. نگارنده در اين بخش، كوشش نموده آنچه را پيامبر صلى الله عليه و آلهپس از سفر معراج به عنوان ديده ها و شنيده هاى خود نقل كرده ـ كه همه تنبّه آفرين و درس آموز است ـ ، در قالب گزارش و دقيقا مستند به روايات بياورد.