۵۳ . تفسير قرآن كريم در عهد رسول خدا و صحابه (سده اوّل هجرى)، نادر وحيدنيا، كارشناسى ارشد علوم قرآن و حديث، دانشگاه آزاد اسلامى اراك، استاد راهنما: دكتر محمّدمهدى گرجيان، استاد مشاور: حجه الاسلام محمّدرضا آشتيانى، ۱۳۷۴، ۱۶۰ص.

اين تحقيق برآن است تا به تبيين مباحث مربوط به تفسير قرآن كريم در عهد رسول خدا و ياران ايشان بپردازد و براى اين منظور، با مراجعه به منابع مختلف علوم قرآنى از شيعه و سنّى و با كند و كاو در اين منابع، نياز به تفسير در عهد رسول خدا و نيز حدود و خصوصيات تفسير قرآن را در اين دوره بيان نموده، به معرّفى تنى چند از پيش گامان تفسير قرآن كريم پس از رسول خدا پرداخته است.
محور و ملاك بحث براى نگارنده، كتاب التفسير و المفسرون ذهبى و كتاب مباحث فى علوم القرآن دكتر صبحى صالح است و كتاب هاى ديگر
در تاريخ تفسير و طبقات مفسّران را در مراحل بعد، مورد استفاده قرار داده است.
توضيح چند مطلب اساسى، تشكيل دهنده اين پايان نامه است. اوّل اين كه: آيا در زمان رسول خدا، نياز به تفسير قرآن بوده يا خير، و اگر بوده چه كسى اين وظيفه را برعهده داشته است و اساسا پيامبر اسلام تا چه ميزان از آيات قرآن را و به چه شيوه هايى تفسير فرموده است؟
دوم اين كه: از نظر قرآن و سنّت، مراجع تفسيرى پس از پيامبر صلى الله عليه و آلهكدام اند و اصولاً جايگاه اهل بيت عليهم السلام در تفسير قرآن كريم، چگونه جايگاهى است؟ ديگر اين كه: ارزش سخنان ياران پيامبر صلى الله عليه و آله در تفسير قرآن تا چه حدودى بوده و پيش گامان تفسير قرآن در ميان اصحاب چه كسانى اند؟
مطالب اين پايان نامه در پنج فصل گنجانده شده است:
در فصل اوّل، اين عناوين به چشم مى خورد: تاريخچه مطالعاتى، بيان مسئله، پرسش هاى پژوهشى، اهداف مطالعاتى، حدود مطالعاتى، برهان مطالعه، تعريف اصطلاحات پژوهشى: تفسير، صحابه و اهل بيت.
نگارنده، به طور كلّى در اين فصل بر آن است تا به تبيين مباحثى كه در اين زمينه به صورت مستقل مطرح نشده، بپردازد. به همين علّت كتاب التفسير و المفسرون ذهبى را بررسى كرده و به تناسب، كتاب هاى ديگرى را كه در اين زمينه نگاشته شده، معرّفى مى كند.
فصل دوم به معرّفى منابع موجود و مورد استفاده اشاره دارد. در اين فصل به كتاب هايى از قبيل البرهان فى علوم القرآن، الإتقان فى علوم القرآن، التفسير و المفسّرون، تاريخ تفسير، علوم القرآن و طبقات مفسران شيعه استشهاد نموده است.
در فصل سوم، روش تحقيق، طرح تحقيق، فن تحقيق و طرح تحليلى مسئله بيان شده است.
فصل چهارم نيز مربوط به ارائه و تجزيه و تحليل اطّلاعات است. در بخش اوّل اين فصل به بررسى تفسير قرآن در عهد رسول خدا پرداخته شده و مباحثى از قبيل: فهم صحابه از قرآن، احتجاج اصحاب پيامبر به تفسير قرآن، پيامبر صلى الله عليه و آله و تفسير قرآن، حدود آيات تفسير شده توسط رسول خدا، رأى سيّد محمّدباقر حكيم در مسئله، ويژگى هاى تفسير در عهد رسول خدا، جنبه هاى گوناگون تفسير نبوى و وجوه مختلف تبيين سنّت از قرآن، مطرح شده است.
نگارنده در بخش دوم، جايگاه اهل بيت عليهم السلام را در تفسير قرآن بيان نموده، كه به تناسب موضوع، وارد بحث فضايل اهل بيت عليهم السلامدر قرآن و سنّت نبوى گرديده است و آيات مربوط به اين بحث و همچنين احاديث مستدل در اين موضوع را شرح و بسط داده و در ادامه نيز به شخصيت و فضايل امام حسين عليه السلامو تفسير عملى قرآن در زندگى امام حسين عليه السلام و مقام علمى ـ تفسيرى ابا عبداللّه عليه السلام و همچنين نمونه اى از تفاسير مأثور از امام حسين عليه السلاماشاره دارد.
سومين بخش اين فصل در زمينه تفسير قرآن در ميان صحابيان پيامبر صلى الله عليه و آلهاست. نگارنده، در اين راستا، نخست، نظر اهل سنّت در اعتبار قول صحابيان در تفسير قرآن و همچنين نظر ايشان را در عدالت جميع اصحاب، مطرح كرده و سپس به نقد و بررسى نظريات آنان پرداخته و ارزش و اهمّيت روايات مأثور از برخى صحابيان را در تفسير قرآن، بازگو نموده است وى در ادامه اين بخش به معرّفى پيش گامان تفسير در ميان اصحاب پرداخته و بزرگانى چون: عبداللّه بن عبّاس، عبداللّه بن مسعود و جابر بن عبداللّه انصارى را به عنوان
برجسته ترينِ پيش گامان معرّفى نموده است.
فصل پنجم، درباره استنتاجات بحث است كه نگارنده به دنبال طرح و بررسى اطّلاعات و گزارش هاى مربوط به تاريخ تفسير قرآن كريم در عهد رسول خدا و صحابيان ، پنج نتيجه كلّى از بحث ارائه مى كند و در پايان نيز توصيه هايى در اين زمينه دارد.