۷۴ . شناخت و تحليل مكتب حديثى قم از آغاز تا قرن پنجم هجرى، محمّدرضا جبارى، دكترى علوم قرآن و حديث، دانشكده علوم انسانى دانشگاه تربيت مدرّس، استاد راهنما: دكتر سيّد محمّدباقر حجّتى، اساتيد مشاور: دكتر محمّدعلى مهدوى راد و دكتر نهلا غروى نايينى، ۱۳۷۹، ۴۴۷ ص.

شناخت و تحليل مكاتب حديثى شيعه كه يكى از مباحث مهم و ضرورى در موضوعات مربوط به تاريخ و رجال است و همچنين مكتب حديثى قم، با داشتن ويژگى هايى از ديگر مكاتب حديثى شيعه همچون مكتب مدينه، كوفه، بغداد، رى و خراسان متمايز است.
ويژگى هاى اين مكتب و وجه تمايزات آن، موضوع مورد بحث اين تحقيق است.
معرّفى كثرت محدّثان اين حوزه حديثى، اقدامات مفيد آن در تدوين برخى از مجموعه هاى گران سنگ حديثى، اهتمام شديد بر حفظ سلامت احاديث از آسيب خلط با احاديث ضعيف و غلوآميز، مقابله با ناقلان اين گونه احاديث، گرايش به حديث يا اخباريگرى و پرهيز از دخالت مستقيم عقل در نقّادى و فهم شريعت و تكيه بر متون دينى، و بسيارى از مسائل ديگر، از مهم ترين ويژگى هاى محدّثان مكتب قم بوده است.
اين پايان نامه، از يك مقدّمه و هشت فصل فراهم آمده است.
نگارنده، در مقدّمه، ضمن اذعان به اهمّيت و موقعيت خاصّ اين بحث و ويژگى خاصّى كه مكتب حديثى قم نسبت به ساير مكاتيب دارد، اشاره اى اجمالى به اين وجه تمايز نموده و ضمن گوشزد نمودن ضرورت بحث و كاوش در مورد اين حوزه مهم حديثى، رسالت پژوهشى خود را برآوردن چنين مطلبى عنوان مى كند.
در فصل اوّل، در مباحث مقدّماتى ضرورت، اهمّيت و هدف تحقيق و
سؤالات و فرضيات تحقيق، روش و نوع تحقيق، و سابقه و منابع و مطالعات مربوط به اين تحقيق، توضيح داده شده است.
در فصل دوم، به طور اجمالى مكاتب حديثى شيعه در چهار قرن اوّل هجرى معرّفى شده و بر كيفيت شكل گيرى مكاتب حديثى شيعه گذرى شده است. نخستين بحث در اين مقوله، سير تحوّلات مكتب حديثى مدينه تا عصر امام باقر و امام صادق عليهماالسلام و اوج آن تا عصر امام كاظم عليه السلاماست. در اين زمينه به مسائلى از قبيل: تدوين و تبويب احاديث در مكتب حديثى مدينه، خطر غاليان و جاعلان در اين مكتب، آثار برجسته حديثى اين مكتب و مكتب حديثى مدينه تا عصر امام رضا عليه السلامپرداخته شده است.
نويسنده، در قسمت ديگرى از اين فصل، به بررسى مكتب حديثى كوفه و منشأ پيدايش و جهت گيرى فكرى اين مكتب و كثرت محدّثان كوفى و نقش ائمه عليهم السلام در آن، تدوين كتب و اصول حديثى، توجّه به روايات علاجيه و بروز برخى جريانات انحرافى در كوفه پرداخته است.
قسمت سوم اين فصل، به بررسى مكتب حديثى قم و رى اختصاص دارد. نگارنده، ضمن اشاره به اين كه قم و رى، جانشين و ميراث دار مكتب حديثى كوفه اند، سابقه تشيّع در رى، درگيرى هاى فكرى و عقيدتى در آن جا، گرايش به سمت مباحث اصول دين، قلّت واسطه در احاديث، نقش دولت آل بويه در تقويت مكتب رى، تدوين و تنظيم و تبويب احاديث، و گرايش به روش هاى تعقّلى در اين دو مكتب را بررسى نموده است.
در بخش چهارم، بحث از مكتب حديثى خراسان به ميان آمده و ضمن نگرشى بر سابقه تشيّع در اين خطّه و فعّاليت هاى حديثى در آن، به
نقش امام رضا عليه السلام در پويايى مكتب خراسان پرداخته شده و با بيان كثرت محدّثان شيعه و بروز جريانات انحرافى و روابط اين مكتب با ديگر حوزه هاى حديث، وضعيت مكتب خراسان در قرن چهارم و پس از آن مورد نقد و بررسى قرار گرفته است.
بخش پنجم، درباره مكتب حديثى بغداد بحث شده است. در اين بخش نيز به پيدايش و گسترش اين مكتب، رشد فزاينده محدّثان در آن، نقش آل بويه در تقويت اين مكتب حديثى در قرن چهارم، و موقعيت اين مكتب حديثى در عصر شيخ طوسى پرداخته شده است.
فصل سوم، درباره جايگاه و اهمّيت قم و امتيازات قميان و مكتب حديثى قم است. نگارنده، ضمن بررسى تاريخ تشيّع در اين خطّه و نقل روايات متعدّد از امامان شيعه در فضيلت قم و قميان ، متقابلاً ميزان محبّت و ولايت اين مردم را نسبت به ائمه عليهم السلام و ايستادگى آنان را در برابر خلفاى اموى و عبّاسى عنوان كرده و جايگاه ممتاز قم و محدّثان آن را نزد ديگر محدّثان و دانشمندان شيعى تفسير مى كند.
وى در اين بخش، مرجعيت علمى حوزه قم و محدّثان و تلاش ها و حسّاسيت شديد محدّثان قم در قلمرو حديث را از نكات شايان توجّه ذكر كرده و ضمن برشمردن تبحّر قمى ها در ضمن علم حديث و ديگر علوم، آثار برجسته آنان را آورده و با بيان مخالفت شديد قمى ها با نقل اخبار ضعيف و غلوآميز، موقعيت حديث در اين منطقه را بازگو نموده است.
فصل چهارم، در زمينه روابط حديثى متقابل بين محدّثان قم و ديگر مناطق است كه وضعيت محدّثان قم را از قرن دوم تا چهارم هجرى و رابطه آنان را با ديگر محدّثان عنوان كرده است. پس از آن در فصل پنجم، به معرّفى مشايخ حديث و فقهاى قم پرداخته است.
فصل ششم، درباره آثار حديثى محدّثان قم است. در اين فصل، فهرستى از اين آثار در موضوعات مختلف، ارائه شده است. يكى از اين موضوعات، مكتب حديثى و جوامع حديثى قمى هاست.
در فصل هفتم، ويژگى ها و مبانى فكرى موجود در مكتب حديثى قم، مورد بررسى قرار گرفته كه عمدتا حول محور حديث گرايى و پرهيز از عقل گرايى و رأى و اجتهاد و پرهيز نمودن از ذكر احاديث ضعيف و غلوآميز دور مى زند.
فصل هشتم، گذرى دارد بر سير تقابل دو جريان اهل حديث و اهل رأى و اجتهاد در عالم اهل سنّت و شيعه، انزواى اهل حديث و غلبه اصحاب رأى در كوفه و حتّى حجاز، نقد اجتهاد حنفى، نقل جريان سنّت گرا در عصر حضور، موضع امامان شيعه عليهم السلام در برابر دو جريان عقل گرا و نقل گرا، و علل رويكرد قمى ها به نص گرايى.