ب : عوامل اجتماعى ارتجاع

عوامل اجتماعى رجعت به جاهليت، آفاتى است كه اساس نظام اسلامى را تهديد مى كند؛ مانند اختلاف كه پيامبر اسلام صلى الله عليه و آله مى فرمايد:
ما اختلفت امّة بعد نبيها إلاّ ظهر أهل باطلها على أهل حقها. ^۱
هيچ امّتى پس از پيامبر اختلاف نكردند؛ مگر آنكه پيروان باطل بر پيروان حقّ پيروز شدند .
در ميان عوامل اجتماعى رجعت به جاهليت، خطرناك ترين آنها رهبرى امامان گمراه است و لذا رسول خدا صلى الله عليه و آله فرمود :
إنّ أخوف ما أخاف على اُمّتي الأئمّة المضلون. ^۲
بيشترين چيزى كه بر امّت خويش مى ترسم، پيشوايان گمراه كننده اند.

عوامل ارتجاع

مسئله مهم، شناخت عوامل رجعتِ به جاهليت و به فرموده قرآن، «انقلاب إلى الأعقاب» است . در يك نگاه كلّى، عوامل ارتجاع را به دو دسته مى توان تقسيم كرد : عوامل فردى و عوامل اجتماعى .

الف) عوامل فردى ارتجاع

همه آنچه تحت عنوان «حُجب العلم والحكمة» در كتاب «العلم والحكمة في الكتاب والسنّة» ^۱ و در اين كتاب با عنوان «آفات العقل» ^۲ ذكر شده، اسباب ارتجاعِ آحاد جامعه به جاهليت است . در حقيقت، پيامبر اسلام با مبارزه با اين موانع، دوران جاهليت نخست را پايان داد. اين آفاتِ معرفتْ به هر ميزان در هر كس تحقّق پيدا كند، او را به مرز جاهليت نزديك تر مى نمايد؛ ليكن در ميان همه عوامل فردى ارتجاع، روايتهاى بسيارى شربِ خُمر را ^۳ مورد تأكيد قرار داده است. دليل اين امر، در روايات بعدى آمده است كه خمر، امّ الفواحش و كليد هر پليدى است. در واقع، اعتياد به مسكرات و مواد تخدير كننده عقل، زمينه را براى انواع موانع معرفت فراهم مى كند و موجبات ابتلاى انسان را به عقايد، اخلاق و اعمال جاهليت، فراهم مى سازد.