۲ . آفرينش جهل

در نگاه ابتدايى به نظر مى رسد كه آفرينش جهلْ بى معناست؛ چه اينكه جهل، عدم علم است و عدم ، آفرينش ندارد . بنابر اين، بايد احاديثى را كه دلالت بر خلقت جهل دارد، توجيه كرد . ليكن با تأمّل در اين روايات ، معلوم مى شود كه مقصود از خلقت جهل، آفرينش شعور مرموزى است در مقابل عقل كه به لحاظ آنكه انسان را به كارهاى ناشايست دعوت مى كند ، «جهل» و «حمق»، و به لحاظ آنكه او را به زشتى ها وا مى دارد ، «نفس أمّارة بالسوء» و به لحاظ آنكه كارهاى زشت را لذيذ و دلپذير جلوه مى دهد ، «شهوت» ^۱ ناميده مى شود ، و ويژگى هايى بدين شرح دارد :
الف) پس از عقل آفريده شد
اين خصوصيت، اشاره به آن است كه وجود جهل، يك وجود تبعى است و به دنبال آفرينش عقل با فلسفه و حكمت خاص خود ، در وجود انسان قرار داده مى شود.
ب) آفرينش از تلخى و تاريكى
در مقابل نيروى عقل كه از نور آفريده شده، نيروى جهل از تلخى و تاريكى آفريده شده است و اين اشاره بدان است كه مقتضاى نيروى جهل، نديدن حقايق، گرايش به باورهاى موهوم و اخلاق و اعمال ناشايست و در يك جمله، ضلالت و گمراهى است ^۲ و ثمرى جز تلخى و ناكامى ندارد .
ج) باطل گرايى محض
برخلاف عقل، نيروى جهل، تسليم محض باطل است و اگر تنها باشد ، هيچ گاه از حقّ تبعيت نمى كند .
فقال له: «أدبر» فأدبر، ثمّ قال له: «أقبل» فلم يقبل ^۳ .
پس [خداوند] بدو [جهل] فرمود : «پشت كن»، او نيز پشت كرد. سپس بدو فرمود: «رو آور». پس رو نياورد .

۱ . خلقت عقل

در پرتو احاديثى كه ذكر شد . مى توان گفت كه مقصود از خلقت عقل، آفرينش شعور مرموزى است كه حقيقت آن را خدا مى داند و بس . لذا نمى توان انتظار داشت كه تحقيقات علمى، بتواند كُنه نيروى عقل را كشف كند؛ ليكن از طريق ويژگى ها و علائم ، مى توان اين پديده را تعريف كرد . مهمترين اين خصائص، عبارت اند از :

الف) نخستين آفريده

اين خصوصيّت كه در چند حديث ^۱ مورد توجّه است ، ممكن است اشاره به اين نكته باشد كه هويت واقعى انسان ، چيزى جز عقل نيست ؛ نكته اى كه در روايات ديگر نيز بدان تصريح شده است . ^۲ طبق اين احاديث ، اصل و اساس انسان در خلقت ، عقل است و ديگر چيزها به تبعِ عقل براى او آفريده شده است .

ب) آفرينش از نور

اشاره به اين است كه كار اصلى عقل ، روشنگرى ، ^۳ واقع نمايى، آينده نگرى و قراردادن انسان در مسير عقايد ، اخلاق و اعمال شايسته ^۴ و در يك جمله ، رساندن به كمال است .

ج) حق گرايى محض

نيروى عقل ، تسليمِ محضِ حقّ است و اگر تنها باشد و با جهل آميخته نگردد ، از حق تبعيت مى كند و چيزى جز حق را نمى پذيرد :
. . . فقال له : أدبر ، فأدبر ، ثمّ قال له : أقبل ، فأقبل . ^۵
[خداوند] بدو [عقل] فرمود : «پشت كن»؛ او نيز پشت كرد . سپس فرمود: «روى آور» . پس او روى آورد .