93
درآمدی بر روان‌شناسی آرزوها با رویکرد اسلامی

علم به ‌مثابه عامل مؤثر در فرآیندهای عقلی ابهام دارد و باید معلوم شود که متعلَّق علم چیست و شناخت از چه اموری یا چه موقعیت‌هایی به فعال‌شدن عقل کمک می‌کند. بررسی این موضوع خود به تحقیق مجزایی نیاز دارد، اما به ‌طور کلی می‌توان از منابع اسلامی در سطح کلی به متعلقاتی از علم دست یافت که از آن طریق، فرآیندهای عقل‌مدار فعالیت می‌کنند. به ‌نظر می‌رسد روایاتی که در قالب «جنود عقل و جهل»۱ نیروهای عقل و جهل را معرفی کرده‌اند، عموماً به متعلّقات علم توجه کرده‌اند.

به ‌هر حال، طبق مدل مطرح‌شده در عملکرد امل سه فرآیند «بسط امل» و «قصر امل» و «طول امل» که پوشش‌دهنده تمام مباحث مربوط به آرزوها در آموزه‌های اسلامی است، تبیین‌پذیر خواهد بود. البته امکان بحث و بررسی درباره هر کدام از فرآیندهای مذکور وجود دارد. در فصل آتی پیامدها و سازوکار‌های اثرگذار دو فرآیند طول امل و قصر امل را بررسی می‌کنیم.

1.. برای نمونه: «قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام اعْرِفُوا الْعَقْلَ وَ جُنْدَهُ وَالْجَهْلَ وَ جُنْدَهُ تَهْتَدُوا» (کلینی، ۱۳۸۸: ۱/۲۱).


درآمدی بر روان‌شناسی آرزوها با رویکرد اسلامی
92

۳. طول امل

نمی‌توان ادعا کرد که در فرد، فقط سیستم رویکردی با محوریت عقل در حال فعالیت است و جهل نقشی ایفا نمی‌کند. از این‌رو نباید از نقش جهل غافل شد. ممکن است با تبیینی که در پی می‌آید، سیستم اجتنابی شروع به فعالیت کند.

قبلاً گفته شد اولین بُعدی که جهل آن را مختل می‌کند، جنبه شناختی عقل است. از این‌رو با مختل‌شدن این جنبه، فرد از واقعیات غافل می‌شود و میل برانگیخته‌شده را به افراط می‌کشاند و عملاً در دام «طول امل» گرفتار می‌شود. البته ممکن است فرد در سیستم رویکردی با وجود درک تعارضِ امل برانگیخته‌شده با هدف متعالی (با تبیینی که در بحث تبدیل‌پذیری اشاره شد)، در مقابلِ جلوه‌گری امل تاب نیاورد و توان مهارگری خود را از دست بدهد و به‌ جای فعال‌کردن سازوکار‌های قصرالأمل دچار غفلت از واقعیت‌های بیرونی شود و در نتیجه به چرخه اجتنابی «طول امل» وارد شود.

البته باید توجه داشت که قطعاً قوه عقل و جهل برای طی‌کردن فرآیند بسط، قصر، و طول امل از سازوکارهایی استفاده می‌کنند. این سازوکارها را، هم در سطح کلی و هم در سطح خاصِ آمال و آرزوها می‌توان بررسی کرد. به ‌نظر می‌رسد در سطح کلی، اصلی‌ترین سازوکار در این زمینه عامل «علم و شناخت» باشد. در منابع اسلامی «علم» اصلی‌ترین عامل تأثیرگذار در فرآیندهای عقل‌مدار معرفی شده است.۱ اما روشن است که صرف معرفی

1.. «عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: یا مُفَضَّلُ لَا یفْلِحُ مَنْ لَا یعْقِلُ وَ لَا یعْقِلُ مَنْ لَا یعْلَمُ ...وَالْعِلْمُ جُنَّة» (کلینی، ۱۳۸۸: ۱/۱۰). در روایات دیگر منسوب به حضرت علی علیه السلام آمده است: «الْعِلْمُ مِصْبَاحُ الْعَقْلِ»، و «الْعِلْمُ عُنْوَانُ الْعَقْلِ» ‌(تمیمی آمدی، ۱۳۶۶: ۴۳، ح۶۹ و ۷۰) و «الْعَقْلُ مَرْکبُ الْعِلْمِ»‌ (همان: ۵۳، ح۴۳۸).

  • نام منبع :
    درآمدی بر روان‌شناسی آرزوها با رویکرد اسلامی
    سایر پدیدآورندگان :
    حمید رفیعی هنر
    تعداد جلد :
    1
    ناشر :
    انتشارات دارالحدیث
    محل نشر :
    قم
    تاریخ انتشار :
    1397
    نوبت چاپ :
    اول
تعداد بازدید : 225
صفحه از 157
پرینت  ارسال به