89
درآمدی بر روان‌شناسی آرزوها با رویکرد اسلامی

مصون‌ماندن از پیامد به افراط کشانده‌شدن امل، افراد به سمت «قصر الأمل» سوق داده می‌شوند که در فصل سوم، از آن سخن خواهیم گفت.

۳. تبیین مدل عملکرد روانی امل

با توجه به اینکه سیستم روانیِ آدمی یک کلّ به‌هم‌پیوسته (و نه اجزای از هم گسسته) است، بنابراین هر سازه روانی (میل، گرایش، هیجان، شناخت، رفتار یا ترکیبی از آنها) در ارتباط با سازه‌های دیگر فعالیت می‌کنند. البته طبیعی است که برخی از این سازه‌ها ارتباط نزدیکی با هم دارند و برخی دیگر با واسطه عمل می‌کنند. کشف سازه‌های به هم مرتبط و تبیین سازوکار عملکردی آنها با استفاده از منابع دینی، علاوه ‌بر تبیین نظریه متعالی اسلام در زمینه نحوه ارتباط مفاهیم روان‌شناختی، فهم ما را در تعیین نقش مفهومی معین ارتقا می‌دهد و فعالیت پژوهشگران را برای طراحی مداخله‌های تغییردهنده تسهیل خواهد کرد.

از آنچه تا به اینجا درباره تبیین روان‌شناختی امل، نگاه رویکردی عقل، و منظر اجتنابی جهل گذشت و با افزودن تحلیل مربوط به تبدیل‌پذیری دو منظر اجتنابی و رویکردی به یکدیگر، می‌توان به مدلی فرضی دست یافت که به ‌نظر می‌رسد تبیین‌کننده نحوه عملکرد این سازه در روان آدمی ‌باشد.

۳. ۱. ویژگی‌های مدل عملکرد روانی امل

مدل پیشنهادی عملکرد امل بر اساس یافته‌های دینی، ویژگی‌هایی دارد، مانند:

۱. قطعیت: این مدل اصل وجود رغبت‌های آینده‌محور را در روان آدمی مسلّم می‌داند؛۱

1.. نک.: «جمع‌بندی آیات» در بخش مفهوم «امل» در قرآن کریم.


درآمدی بر روان‌شناسی آرزوها با رویکرد اسلامی
88

یعْقِلُونَ وَ لَا یعْلَمُون»؛۱ «خدای متعال هنگامی که آدم را خلق کرد (توجه) به مرگ را در بین دو چشمان او قرار داد و آرزو را پشت سرش. پس هنگامی که دچار گناه شد، آرزوی او بین دو چشمانش و مرگ پشت سرش قرار گرفت. از این‌رو است که تعقل می‌کنند، ولی نمی‌فهمند».

به ‌عبارت دیگر، با شدت‌یافتن و جلوه‌نمایی برخی آرزوها ممکن است انسان توان تفکر در واقعیت‌ها را از دست بدهد، افسار خیال را رها کند و نیروهای جهل را به عرصه جولان بکشاند. آن‌ وقت است که با دستان خود، اوضاع را برای ناکارآمدشدن قوه عقل فراهم کرده است! امام کاظم علیه السلام به هشام فرمودند: «یا هِشَامُ! مَنْ سَلَّطَ ثَلَاثاً عَلَی ثَلَاثٍ فَکأَنَّمَا أَعَانَ عَلَی هَدْمِ عَقْلِهِ مَنْ أَظْلَمَ نُورَ تَفَکرِهِ بِطُولِ أَمَلِه...»؛ «ای هشام! هر که سه چیز را بر سه چیز مسلط کند، گویا هر آینه بر نابودی عقلش کمک رسانده است؛ هر که نور تفکرش را به‌ واسطه طولانی‌کردن آرزویش به خاموشی بکشاند...» (کلینی، ۱۳۸۸: ۱/۱۷). روایت تحف ‌العقول منقول از حضرت علی علیه السلام نیز مؤید این مطلب است: «اعْلَمُوا عِبَادَ اللَّهِ أَنَّ الْأَمَلَ یذْهِبُ الْعَقْلَ»؛ «بندگان خدا بدانید همانا آرزو عقل را از بین می‌برد» (ابن‌شعبه حرانی، ۱۴۰۴: ۱۴۹).

تبیین روند مختل‌شدن قوه شناختی عقل با صراحت بیشتری در روایت حضرت علی علیه السلام آمده است که آرزو، عقل را به «سهو» و اشتباه می‌کشاند و یاد مرگ را که یادآور مسیر متعالی انسان است به فراموشی می‌کشاند: «وَاعْلَمُوا أَنَّ الْأَمَلَ یسْهِی الْعَقْلَ وَ ینْسِی الذِّکر» (نهج‌البلاغه، ص۱۱۸). البته برای

1.. «حَدَّثَنَا أَبِی رَضِی اللَّهُ عَنْهُ قَالَ حَدَّثَنَا مُحَمَّدُ بْنُ یحْیی الْعَطَّارُ عَنْ یعْقُوبَ بْنِ یزِیدَ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ أَبِی مُحَمَّدِ بْنِ أَبِی نَصْرٍ عَنْ ثَعْلَبَةَ بْنِ مَیمُونٍ عَنْ مَعْمَرِ بْنِ یحْیی قَالَ قُلْتُ لِأَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام مَا بَالُ النَّاسِ یعْقِلُونَ وَ لَا یعْلَمُونَ قَالَ علیه السلام الخ» ‌(صدوق، ۱۳۸۵: ۱/۹۲).

  • نام منبع :
    درآمدی بر روان‌شناسی آرزوها با رویکرد اسلامی
    سایر پدیدآورندگان :
    حمید رفیعی هنر
    تعداد جلد :
    1
    ناشر :
    انتشارات دارالحدیث
    محل نشر :
    قم
    تاریخ انتشار :
    1397
    نوبت چاپ :
    اول
تعداد بازدید : 251
صفحه از 157
پرینت  ارسال به