87
درآمدی بر روان‌شناسی آرزوها با رویکرد اسلامی

دارد و سازه‌های مختلف روانی بر هم تأثیر و تأثر دارند، با رخداد مکانیزمی جنبه رویکردی و نیکو، قابلیت تبدیل و تنزّل به عرصه اجتنابی و نکوهیده را داشته و با تغییر برخی شرایط، منظر اجتنابی قابلیت تبدیل به منظر رویکردی را خواهد داشت. این موضوع را از مجموع روایات مربوط به رابطه عقل و جهل با امل می‌توان به ‌دست آورد.

در روند فعال‌شدن میل خوشایند به آینده ممکن است نیروی شناختی عقل آن را در تعارض با هدف متعالی بیابد، اما به ‌واسطه برخی عوامل غفلت‌زای ثانوی (گناه، نوع آرزو، شدت و قدرت آرزوهای اجتنابی دیگر)، روند شناختی ـ مهارگری عقل مختل شود و فرد به ‌جای اینکه به سمت «تعدیل» این آرزو حرکت کند به‌ واسطه فشار نیروهای جهل، زمینه غفلت از واقعیت برایش فراهم می‌شود و عنان اختیار از کف می‌دهد و وارد چرخه اجتنابی می‌شود. متقابلاً با وجود گرفتارشدن در چرخه اجتنابی جهل، فرد با استفاده مجدد از نیروهای عقل و با هشیارشدن از مسائلی چون واقعیت‌های آرزو، حقیقت دنیا و عاقبت‌اندیشی راجع به پیامدهای آرزوهای جاهلانه و اندیشیدن راجع به نتایج آرزوهای عاقلانه امکان بازگشت به چرخه رویکردی برایش فراهم خواهد شد.

امام باقر علیه السلام در پاسخ به این پرسش معمر بن یحیی که چرا برخی افراد با وجود بهره‌مندی از عقل، شناختشان مختل می‌شود و حقایق را نمی‌فهمند، فرمودند: «إِنَّ اللَّهَ تَبَارَک وَ تَعَالَی حِینَ خَلَقَ آدَمَ جَعَلَ أَجَلَهُ بَینَ عَینَیهِ وَ أَمَلَهُ خَلْفَ ظَهْرِهِ فَلَمَّا أَصَابَ الْخَطِیئَةَ حَصَلَ أَمَلُهُ بَینَ عَینَیهِ وَ أَجَلُهُ خَلْفَ ظَهْرِهِ فَمِنْ ثَمَّ


درآمدی بر روان‌شناسی آرزوها با رویکرد اسلامی
86

در مقابل، «امل» هنگامی که رویکرد اجتنابی پیدا می‌کند، قابلیت همراه‌شدن با عمل صالح را نمی‌یابد بلکه خود مانعی در ایجاد آن می‌شود. امام سجاد علیه السلام در دعای ختم قرآن از خداوند می‌خواهند که تلاوت‌کنندگان قرآن را از کسانی قرار دهد که در سایه‌سار نور قرآن قرار گرفته‌اند؛ کسانی که املشان آنها را از عمل باز نداشته که منجر به فریب آنها شود: «وَ تَقْفُوَ بِنَا آثَارَ الَّذِینَ اسْتَضَاءُوا بِنُورِهِ، وَ لَمْ یلْهِهِمُ الْأَمَلُ عَنِ الْعَمَلِ فَیقْطَعَهُمْ بِخُدَعِ غُرُورِهِ» (صحیفه سجادیه، دعاء ۴۲، ص۱۷۸). از این‌رو در روایت امام علی علیه السلام آمده است که: «مَا أَطَالَ الْعَبْدُ الْأَمَلَ إِلَّا أَنْسَاهُ الْعَمَل»؛ «هیچ بنده‌ای امل را به افراط نکشاند، جز اینکه عمل را از یاد برد».

۲. ۲. تعریف روان‌شناختی امل بر اساس منابع اسلامی

حال، بعد از بررسی‌های قرآنی و روایی، می‌توان با نگاهی روان‌شناختی و با در نظر گرفتن دو منظر رویکردی و اجتنابی، «امل» را این‌گونه تعریف کرد: «میل یا احساس خوشایندِ برانگیخته‌شده درباره رویدادی در آینده که فرد تلاشی برای دست‌یابی به آن نکرده است یا امکان دست‌یابی به آن وجود ندارد. فعال‌بودن مستمر میل مذکور در روان فرد بدون تغییر مؤلفه‌های آن (تلاش و امکان دست‌یابی) منجر به شکل‌گیری صفتی پایدار می‌شود که شناخت‌های فرد را از درک دنیای واقعی مختل می‌کند».

۲. ۳. تبدیل‌پذیری دو منظر رویکردی و اجتنابی به یکدیگر

چنان‌که دیدیم «مختل‌شدن درک دنیای واقعی» اصلی‌ترین پیامد امل در منظر اجتنابی تلقی می‌شود. اما با توجه به اینکه روان آدمی نظامی درهم‌تنیده

  • نام منبع :
    درآمدی بر روان‌شناسی آرزوها با رویکرد اسلامی
    سایر پدیدآورندگان :
    حمید رفیعی هنر
    تعداد جلد :
    1
    ناشر :
    انتشارات دارالحدیث
    محل نشر :
    قم
    تاریخ انتشار :
    1397
    نوبت چاپ :
    اول
تعداد بازدید : 310
صفحه از 157
پرینت  ارسال به