79
درآمدی بر روان‌شناسی آرزوها با رویکرد اسلامی

الف. جهل: ملاک اجتناب از امل

با توجه به کثرت آیات و روایات در نکوهش امل،۱ می‌توان گفت گویا اساساً خاصیت امل این است که به افراط کشانده شود. در روایات مرتباً افراد را از اینکه امل، آنها را مشغول خود کند و به امور بی‌ارزش سوق دهد برحذر داشته‌اند (کلینی، ۱۳۸۸: ۸/۳۸۶): «فَلَا یلْهِینَّکمُ الْأَمَلُ وَ لَا یطُولَنَّ عَلَیکمُ الْأَجَلُ فَإِنَّمَا أَهْلَک مَنْ کانَ قَبْلَکمْ أَمَدُ أَمَلِهِمْ»؛ «مبادا آرزو شما را به امور بی‌ارزش مشغول کند و مبادا مرگ را در نظر شما دوردست بنمایاند که پیشینیان شما را طولانی‌کردن آرزوهایشان هلاک کرد». واقعیت هستی این است که وقتی فرد، به آینده‌ای مشتاق می‌شود که امکان دست‌یابی به آن وجود ندارد یا تلاشی برای آن نمی‌کند، به‌تدریج از واقعیت فاصله می‌گیرد و از اموری لذت خواهد برد که واقعیت بیرونی ندارد و به ‌گونه‌ای در دام امور «لهوی» گرفتار می‌شود که از خود «شخصیتی مستعد خیال‌پردازی»۲ می‌سازد.

اساساً «افراط» از «جهل» انسان‌ها نشئت می‌گیرد۳ و سلامت روان را به مخاطره می‌افکند.۴ در روایات، امل و جهل رابطه وثیقی با هم دارند؛ گویی

1.. برای نمونه: «حَدَّثَنَا مُحَمَّدُ بْنُ أَحْمَدَ الْأَسَدِی قَالَ حَدَّثَنَا أَحْمَدُ بْنُ مُحَمَّدِ بْنِ الْحَسَنِ الْعَامِرِی قَالَ حَدَّثَنَا إِبْرَاهِیمُ بْنُ عِیسَی بْنِ عُبَیدٍ السَّدُوسِی قَالَ حَدَّثَنَا سُلَیمَانُ بْنُ عَمْرٍو عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ حَسَنِ بْنِ حَسَنِ بْنِ عَلِی عَنْ أُمِّهِ فَاطِمَةَ بِنْتِ الْحُسَینِ عَنْ أَبِیهَا علیهما السلام قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و اله إِنَّ صَلَاحَ أَوَّلِ هَذِهِ الْأُمَّةِ بِالزُّهْدِ وَالْیقِینِ وَ هَلَاک آخِرِهَا بِالشُّحِّ وَالْأَمَل» (صدوق، ۱۴۰۰: ۲۲۷).

2.. نک.: «شخصیت مستعد خیال‌پردازی»، ذیل بحث آرزو در روان‌شناسی، فصل اول همین کتاب.

3.. «قَالَ علی علیه السلام:‌ لَا تَرَی الْجَاهِلَ إِلَّا مُفْرِطاً أَوْ مُفَرِّطا» (نهج‌البلاغة، حکمت ۷۰، ص۴۷۹).

4.. «قَالَ علی علیه السلام:‌ أَیهَا النَّاسُ أَعْجَبُ مَا فِی الْإِنْسَانِ قَلْبُهُ وَ لَهُ مَوَادُّ مِنَ الْحِکمَةِ وَ أَضْدَادٌ مِنْ خِلَافِهَا ... فَکلُّ تَقْصِیرٍ بِهِ مُضِرٌّ وَ کلُّ إِفْرَاطٍ لَهُ مُفْسِد» (کلینی، ۱۳۸۸: ۸/۲۱).


درآمدی بر روان‌شناسی آرزوها با رویکرد اسلامی
78

روانی»۱ برای این منظور استفاده کرده‌اند. آنها معتقدند انسان‌ها به ‌طور طبیعی نمی‌توانند با بدن خود به زمان گذشته یا آینده سفر کنند، اما قادرند از لحاظ ذهنی و روانی، سیر زمانی داشته باشند، به گذشته یا آینده بروند و حتی در آن زندگی کنند. البته محققان قبلاً به موضوع «سیر در گذشته» در قالب مفاهیمی چون «حافظه رویدادی»۲ علاقه داشته‌اند، اما توانایی انسان در سیر زمان آینده موضوعی است که اخیراً توجه پژوهشگران را به خود جلب کرده است.

شاید همین گرایش شدید انسان به وقوع امر خوشایند در آینده و به ‌انتظار نشستن زمانی که هنوز به وقوع نپیوسته است و نیز نقش آن در مقابله با استرس و شکل‌گیری هویت و شخصیت باشد۳ که «مسئله» اصلی آموزه امل و آرزو را در دین اسلام مدلّل می‌کند. دین اسلام همواره مراقب وجه سلامت‌گونه و کمال‌گرایانه آدمی در نوع، جهت، و شدت امیال و هیجانات است. از این‌رو در آموزه‌هایی این موضوع را تبیین کرده است تا افراد بتوانند از این موهبت به‌ گونه‌ای استفاده کنند که نه‌تنها دچار خسران نشوند، بلکه به رشد و بالندگی‌های روانی و معنوی دست یابند.

حال باید از خود پرسید: چرا آموزه‌های اسلامی میل به امر خوشایند در آینده را گاه نکوهش می‌کنند و اساساً چه عاملی باعث می‌شود این میل در زمره امل‌های اجتنابی (نکوهیده) قرار گیرد؟

1.. mental time travel

2.. episodic memory

3.. نک.: «آرزو در روان‌شناسی»، فصل اول همین کتاب.

  • نام منبع :
    درآمدی بر روان‌شناسی آرزوها با رویکرد اسلامی
    سایر پدیدآورندگان :
    حمید رفیعی هنر
    تعداد جلد :
    1
    ناشر :
    انتشارات دارالحدیث
    محل نشر :
    قم
    تاریخ انتشار :
    1397
    نوبت چاپ :
    اول
تعداد بازدید : 976
صفحه از 157
پرینت  ارسال به