73
درآمدی بر روان‌شناسی آرزوها با رویکرد اسلامی

خاصیت آینده‌پذیری «امل» اشاره شده است: «فَاعْمَلْ عَمَلَ رَجُلٍ لَیسَ یأْمُلُ مِنَ الْأَیامِ إِلَّا یوْمَهُ الَّذِی أَصْبَحَ فِیهِ وَ لَیلَتَه» (همان: ۲/۴۵۳).

۳. در امل فرد برای دست‌یابی به موضوع تلاش نمی‌کند، برخلاف رجا که در آن تلاش و پیگیری وجود دارد. راوی می‌گوید به امام صادق علیه السلام عرض کردم: «قَوْمٌ یعْمَلُونَ بِالْمَعَاصِی وَ یقُولُونَ نَرْجُو فَلَا یزَالُونَ کذَلِک حَتَّی یأْتِیهُمُ الْمَوْتُ»، ایشان در جواب فرمودند: «هَؤُلَاءِ قَوْمٌ یتَرَجَّحُونَ فِی الْأَمَانِی کذَبُوا لَیسُوا بِرَاجِینَ إِنَّ مَنْ رَجَا شَیئاً طَلَبَهُ» (همان: ۲/۶۸). مؤید این مطلب روایاتی است که «امل» را عامل غفلت و فراموشی از «عمل» می‌داند: «عن علیٍّ علیه السلام أَنْتُمْ فِی مَهَلٍ مِنْ وَرَائِهِ أَجَلٌ وَ مَعَکمْ أَمَلٌ یعْتَرِضُ دُونَ الْعَمَلِ» (ابن‌شعبه حرانی، ۱۴۰۴: ۲۰۰)، «عَنْ عَلِی بْنِ الْحُسَینِ علیه السلام فی دعاء ختمة القرآن اللَّهُم... وَ تَقْفُو بِنَا آثَارَ الَّذِینَ اسْتَضَاءُوا بِنُورِهِ وَ لَمْ یلْهِهِمُ الْأَمَلُ عَنِ الْعَمَلِ» (طوسی، ۱۴۱۱: ۲/۵۲۰) و «عن علیٍّ علیه السلام مَا أَطَالَ الْعَبْدُ الْأَمَلَ إِلَّا أَنْسَاهُ الْعَمَل» (ابن‌شعبه حرانی، ۱۴۰۴: ۲۰۰). منظور از «عمل» در این روایات اعمال همسو با هدف متعالی است، اما طبق مطالب قبلی به نظر می‌رسد فرد در صورت تلاش برای دست‌یابی به آرزو، وارد میدان رجا شده و از صرف آرزو خارج شده است. در واقع، طبق آنچه در نکته بعد خواهد آمد، واردشدن به دنیای دور از واقعیت نه‌تنها فرد را از اعمال متعالی، بلکه از هر تلاش دیگری برای دست‌یابی به اهداف دنیوی نیز باز می‌دارد و این تأثیری است که امل بر «بُعد رفتاری» می‌گذارد.

۴. گرایش‌ها و رغبت‌های موجود در امل می‌تواند در روان آدمی تثبیت شود، به‌ گونه‌ای که به صفت روانی پایداری تبدیل شود. از امام صادق علیه السلام


درآمدی بر روان‌شناسی آرزوها با رویکرد اسلامی
72

۱. هسته مفهوم «امل» گرایش و رغبت و احساس خوشایند است. حضرت علی علیه السلام بعد از توصیف وجود کشش‌های ظاهری در دنیا، گرایش (امل) به آن را موجب فریب‌خوردن می‌دانند: «یا أَیهَا النَّاسُ إِنَّ الدُّنْیا حُلْوَةٌ خَضِرَةٌ تَفْتِنُ النَّاسَ بِالشَّهَوَاتِ وَ تُزَینُ لَهُمْ بِعَاجِلِهَا وَ ایمُ اللَّهِ إِنَّهَا لَتَغُرُّ مَنْ أَمَّلَهَا» (کلینی، ۱۳۸۸: ۸/۲۳۱). از سوی دیگر، یکی از توصیف‌کننده‌های «زهد»، «قصر الأمل» است: «الزُّهْدُ فِی الدُّنْیا قَصْرُ أَمَلٍ» (صدوق، ۱۴۰۳: ۲۵۱) و در عین ‌حال در تفسیر زهد به موضوع دلبستگی اشاره شده است: «قُلْتُ یا جَبْرَئِیلُ فَمَا تَفْسِیرُ الزُّهْدِ قَالَ الزَّاهِدُ یحِبُّ مَنْ یحِبُّ خَالِقُهُ» (همان: ۲۶۰). شاهد این برداشت، روایت منقول از حضرت علی علیه السلام است که به وجود رابطه بین رغبت و طول امل و بین زهد و قصر امل اشاره می‌کند: «وَ مَنْ یرْغَبْ فِی الدُّنْیا فَطَالَ فیها أَمَلُهُ أَعْمَی اللَّهُ قَلْبَهُ عَلَی قَدْرِ رَغْبَتِهِ فیها وَ مَنْ زَهِدَ فِیهَا فَقَصَّرَ فیها أَمَلَهُ أَعْطَاهُ اللَّهُ عِلْماً بِغَیرِ تَعَلُّمٍ» (ابن‌شعبه حرانی، ۱۴۰۴: ۳۵). با توجه به این روایت به نظر می‌رسد در مفهوم «زهد»، نوعی بی‌رغبتی اشراب شده است؛ و وقتی روایت می‌فرماید: «الزُّهْدُ فِی الدُّنْیا قَصْرُ أَمَلٍ» کوتاهی امل ملازم با کوتاه‌کردن رغبت‌ها خواهد بود. بنابراین، اساساً امل را باید از مؤلفه‌های هیجانی‌انگیزشی تلقی کرد که البته بر ابعاد شناختی و رفتاری افراد نیز اثر می‌گذارد.

۲. در مفهوم «امل» زمان آینده گنجانده شده است. در نامه حضرت علی علیه السلام به یکی از اصحابشان رابطه زمان آینده و امانی به‌خوبی نشان داده شده است: «وَ لَا تَقُلْ غَداً أَوْ بَعْدَ غَدٍ فَإِنَّمَا هَلَک مَنْ کانَ قَبْلَک بِإِقَامَتِهِمْ عَلَی الْأَمَانِی» (کلینی، ۱۳۸۸: ۲/۱۲۸)؛ و در روایت دیگر از آن حضرت به

  • نام منبع :
    درآمدی بر روان‌شناسی آرزوها با رویکرد اسلامی
    سایر پدیدآورندگان :
    حمید رفیعی هنر
    تعداد جلد :
    1
    ناشر :
    انتشارات دارالحدیث
    محل نشر :
    قم
    تاریخ انتشار :
    1397
    نوبت چاپ :
    اول
تعداد بازدید : 358
صفحه از 157
پرینت  ارسال به