1.. نمونه روشن این مسئله روایات پرتکرار خلقت عقل و استنطاق آن است. (نک: کلینی، الکافی، ج۱، ص۱۰، برقی، المحاسن، ج۱، ص۱۹۲) این در حالی است که عقل به قوه ادراک خیر و شر و تمییز بینشان اطلاق شده که یکی از ملکات نفسانی بشر است که وی را به خیرات و منافع دعوتمی‏کند. (مجلسی، مرآة العقول، ج۱، ص۲۵) ناگفته نیست ممکن است گروهی مدعی کاربرد صناعات بلاغی مانند تشبیه، استعاره و تشخیص در این گروه از روایات شوند که عدول از معنای حقیقی است و شاهد می‏خواهد.

1.. صفار، بصائر الدرجات، ص۸۷ و ۴۵۵؛ کلینی، الکافی، ج۱، ص۹۳ و ۴۳۸.

2.. کلینی، الکافی، ج۱، ص۲۵۰؛ نعمانی، الغیبة، ص۸۴.

3.. همان، ج۲، ص۴۲۱ و ۴۲۲.

4.. همان، ج۷، ص۵۵.

5.. همان، ج۲، ص۴۶.

6.. همان، ج۱، ص۱۵۲؛ برقی، المحاسن، ج۱، ص۲۷۹.

7.. فیض کاشانی معتقد است اینکه ماء به عنوان اولین مخلوق آمده، به آن جهت است که سؤال کننده در این روایت (مرد شامی) از اولین مخلوق عالم خلق پرسیده نه اولین مخلوق در عالم امر. پس با این توضیح جمع میان عقل و قلم به عنوان مخلوقات عالم امر و ماء به عنوان مخلوق عالم خلق و ماده مشخص می‏شود. نک: فیض کاشانی، الوافی، ج۲۶، ص۴۷۰.

8.. قمی، تفسیر القمی، ج۲، ص۱۹۸؛ مجلسی، بحار الانوار، ج۱، ص۹۷؛ برقی، المحاسن، ج۱، ص۱۹۶؛ کلینی، الکافی، ج۸، ص۹۳، ح۶۷. برخی منابع اهل سنت نیز متعرض بیان اولین مخلوق شده و آن را قلم معرفی کرده اند. نک: ابن حنبل، مسند احمد، ج۵، ص۳۱۷؛ سجستانی، سنن ابی داود، ج۲، ص۴۱۳، ح ۲۲۴۴؛ حاکم نیشابوری، المستدرک علی الصحیحین، ج۲، ص۴۵۴؛ بیهقی، السنن الکبری، ج۹، ص۳.

9.. در این زمینه روایات متعددی گزارش شده است. از جمله این موارد خلق موجودی از سرور ایجاد شده در قلب مؤمن است که با فاعل آن سخن می‏گوید و تا قبر مأنوس او باقی می‏ماند. (کلینی، الکافی، ج۲، ص۱۹۱) خلق فرشته به ازاء هر قطره آب وضویی مانند وضوی امیرالمؤمنین علیه السلام (الکافی، ج۳، ص۷۱؛ صدوق، من لایحضره الفقیه، ج۱، ص۴۳) و به شماره موهای زایل شده پس از نوره زدن (کلینی، الکافی، ج۶، ص۵۰۷) و پرندگانی به شماره ذکر «سبحان اللّٰه و الحمد للّٰه و لااله الا اللّٰه و اللّٰه اکبر» (برقی، المحاسن، ج۱، ص۳۷ و ۳۸) از جمله مواردی است که در منابع روایی گزارش شده است.