ایشان با بهره از قیاس شاهد به غایب، حدوث (به معنای مسبوق به عدم بودن) انسان را موجب حکم به حدوث کمالات او می‏داند؛ یعنی هم وجود انسان و هم کمالات او حادث است. در مقابل، از آنجا که کمالات ذات مبدأ متعال ابدی و ازلی است، علم الهی را نیز ازلی و ابدی می‏داند.^۱ در راستای همین اندیشه، روایاتی مانند «قادر لذاته» را در مواجهه با گروهی از متکلمان تفسیر می‏کند که قائل به قدمای ثمانیه و اوصاف زائد بر ذات بوده‏اند.^۲

در مقام گونه‏شناسی پژوهش‏های کلامی ایشان در معارف قرآن، به نظر می‏رسد ریشه‏های بحث را بایستی در نزاع تاریخی عقل و نقل، تحقیق در رتبه حجیت و تقدم این دو بر یکدیگر جستجو کرد. شیخ مجتبی قزوینی حجیت عقل را در ادراک مستقلات عقلیه و نیز جنبه مؤکِّد و مؤیِّد بودن آن برای نصوص شرعی می‏پذیرد؛ در عین حال راه رسیدن به معرفت حقیقی الهی را در مقابل معرفت از طریق آیات، نشانه‏ها و فطرت می‏داند و در این راه انسان را بی نیاز از برهان «إن» و «لم» می‏بیند. بر اساس این اندیشه، عقل، تعبد به شرع را واجب می‏گرداند و پس از این مرحله، سعادت ابدی در مجموعه شرع تعریف می‏شود؛^۳ پس نخستین و مهم‏ترین حکم عقل، التزام به شرع و احکام آن است.

نگاه کلی به این آثار نشان می‏دهد، به غیر از مبانی و پیش‏فرض‏ها، دغدغه‏های متعددی نیز در تحلیل و یا نقد اندیشه‏ها و تقابل میان آن‏ها نقش داشته است؛ همچنین نتیجه مهم دیگر در این جستجو، این است که تحلیل اندیشه حدوث اسماء در نظام درونی روایات شیعه و ترسیم روشن

و.... می‏بیند؛ باور ایشان آن است که در دوره اخیر، معارف فلسفه و قرآن یکی انگاشته شده و این مصالحه با فروکاهیدن معارف قرآن در قامت قواعد فلسفی پذیرفته شده، به سرانجام رسیده است.^۱

شیخ مجتبی قزوینی، الگوی توحیدی قرآن را ثبوت ذات الهی بدون تشبیه، الگوی فلاسفه را اثبات با تشبیه و الگوی عرفان را اثبات وحدت و نفی غیریت معرفی می‏کند.^۲ ایشان نتایج توحید قرآنی را نیز در شش مورد شمارش می‏کند:

علم و عقل تنها نشانه ذات هستند؛

ناتوانی توصیف ذات، مگر به آنچه خداوند خود وصف نموده است؛

ذات باری مفهوم و معقول و متوهَم انسان نمی‏شود؛

معرفت ذات، منحصر به معرفی ذات اوست و اوست معرّف ذاتِ خود و معرّف آیات خود؛

نهی از تفکر در ذات خداوند؛

تباین کامل میان خالق و مخلوق و نفی سنخیت.^۳

تباین میان خالق و مخلوق از جمله مباحث تعیین کننده در بحث حدوث اسماء است، ایشان نسبت میان خالق و مخلوق را دارای مراتب (مقول به تشکیک) نمی‏داند، بلکه معتقد است اشتراک در وجود تنها به اشتراک لفظی بوده و تباین به تمام حقیقت میان خالق و مخلوق برقرار است.^۴